Η αξία της παιδείας

  Ένα εκ των πλέον σύνθετων θεμάτων προς διερεύνηση είναι το θέμα της παιδείας.Και αν η παιδεία πολύ συχνά προβάλλεται ως η λύση σε σοβαρότατα προβλήματα της εποχής μας,κι αν η απουσία παιδείας ως το βασικό αίτιο των προβλημάτων αυτών,πολλοί λίγοι είναι αυτοί που αντιλαμβάνονται σε (αρκετά) μεγάλο βαθμό το τι τελικά είναι η παιδεία και πόσο σημαντική είναι για τον άνθρωπο.
Στόχος μου λοιπόν είναι να ορίσω με το κείμενο αυτό την πολύ σύνθετη αυτή έννοια και να καταδείξω τη σημασία της για τον άνθρωπο.

  Στα πλαίσια αυτής της προσπάθειας θα κάνω μερικές παρατηρήσεις.
Αν κάποιος σκοτώσει έναν άνθρωπο πάει φυλακή,αν όμως σκοτώσει ένα ζώο συνήθως δεν τιμωρείται καν. 
Αν κάποιος επιστήμονας θέλει να κάνει ένα πείραμα και χρειάζεται πειραματόζωα,τότε αυτά επιβάλλεται να είναι ζώα και δεν επιτρέπεται να είναι άνθρωποι. 
Αν ένας άνθρωπος νοιώσει μοναξιά,τότε πιθανότατα θα ψάξει έναν άλλο άνθρωπο για να του κάνει παρέα κι όχι ένα ζώο. Όλες αυτές και πολλές ακόμα παρατηρήσεις αποδεικνύουν ότι υπάρχει μια γενική,πανανθρώπινη πίστη ότι ο άνθρωπος είναι ανώτερος από τα άλλα όντα,άποψη την οποία ενστερνίζεται η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων.

Που οφείλεται όμως αυτή η ανωτερότητα;
Οφείλεται καθαρά στο γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον που διαθέτει μυαλό,αντίληψη και λογική;Για να απαντήσω στο ερώτημα αυτό θα χρησιμοποιήσω τα λόγια του Αριστοτέλη,του σπουδαίου αυτού φιλοσόφου <<διό ανοσιώτατον και αγριώτατον άνευ αρετής>>.
Λέει δηλαδή ο Αριστοτέλης ότι ο άνθρωπος χωρίς αρετή μπορεί να γίνει το πιο ανόσιο και το αγριότερο από όλα τα ζώα. 
Θεωρούσε επομένως κι ο Αριστοτέλης ότι δεν είναι το μυαλό(οι διανοητικές αρετές κατά τον ίδιο) αυτό που κάνει τον άνθρωπο καλύτερο από τα υπόλοιπα ζώα,αλλά η (ηθική)αρετή.Περισσότερο μάλλον η παιδεία(μέρος της οποίας αποτελεί κι η ηθική αρετή),η οποία στα λατινικά ονομάζεται humanitas και έτσι φαίνεται ότι αποτελεί χαρακτηριστικό μόνο των ανθρώπων,είναι αυτή που κάνει τον άνθρωπο να είναι στα αλήθεια το ανώτατο όλων των όντων.

  Βέβαια ένα ερώτημα είναι το τι τελικά είναι η παιδεία και ποια η σημασία της για τον άνθρωπο.Παιδεία αρχικά σήμαινε αυτό που πρέπει να διδαχθεί το παιδί και στη συνέχεια απέκτησε την έννοια της γενικότερης πνευματικής καλλιέργειας. 
Ουσιαστικά είναι το σύνολο των πνευματικών αγαθών που αποκτάει ο κάθε άνθρωπος(για αυτό η παιδεία είναι σημαντικότερη από τη μόρφωση που είναι ένα μονάχα πνευματικό αγαθό). 
Για να συμπεριφέρεται δηλαδή κάποιος όπως αρμόζει σε έναν άνθρωπο και να μπορεί επομένως να θεωρηθεί ανώτερος από τα υπόλοιπα ζώα,πρέπει να διαθέτει σε έναν επαρκή βαθμό τα αγαθά αυτά.
Τα πνευματικά αγαθά που συναπαρτίζουν την παιδεία είναι πολλά,αλλά τα βασικότερα είναι τρία:η ηθική αρετή,που κάνει τον άνθρωπο να φέρεται σωστά στους άλλους ανθρώπους, η κριτική ικανότητα,που του δίνει τη δυνατότητα να σκέφτεται σωστά και να κρίνει με ωριμότητα τι είναι σωστό και τι όχι και το καλλιτεχνικό αισθητήριο που του δίνει την ικανότητα να συναισθανθεί την αξία διάφορων έργων τέχνης και τη σημασία τους.

  Το σημαντικότερο βέβαια και από τα τρία είναι το πρώτο:η ηθική αρετή (να ξεκαθαρίσω βέβαια ότι η ηθική αρετή είναι ένα στάδιο ανώτερο από την καλοσύνη,όπως θα φανεί και στη συνέχεια), κάτι που φαίνεται από το γεγονός ότι όχι μόνο ο Αριστοτέλης αλλά κι άλλοι σπουδαίοι αρχαίοι Έλληνες διανοητές υποστήριξαν την άποψη ότι δίχως αυτή είναι αδύνατον να υπάρχουν ανθρώπινες κοινωνίες,κάτι αρκετά λογικό,αφού ο ένας άνθρωπος δε θα σεβόταν τον άλλο κι έτσι οι κοινωνίες θα διασπάζονταν, αλλά κι από το γεγονός ότι τα σημαντικότερα προβλήματα της εποχής μας είναι προϊόντα της έλλειψης της ηθικής αρετής (π.χ.η εκμετάλλευση των αδύναμων από τους δυνατούς). 

Η ηθική αρετή πηγάζει από την αποδοχή της αρχής της ισότητας,σύμφωνα με την οποία όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι κι επομένως ο καθένας πρέπει να σέβεται την προσωπικότητα και τα δικαιώματα του άλλου,με τον ίδιο τρόπο που σέβεται και τη δική του προσωπικότητα και τα δικά του δικαιώματα. Μπορεί αυτό να φαίνεται σε κάποιους υπερβολικά <<αγαθό>>, αλλά, όπως μπορεί να αντιληφθεί οποιοσδήποτε κάνει τον κόπο να το σκεφτεί σοβαρά κι ώριμα, είναι ο μόνος τρόπος για να λειτουργήσουν οι ανθρώπινες κοινωνίες. 

Το βασικό λοιπόν γνώρισμα του ανθρώπου που διαθέτει παιδεία είναι ότι σέβεται τους συνανθρώπους του,ακόμα κι αυτούς που δε συμπαθεί, και δεν προσπαθεί να τους βλάψει με κανένα τρόπο,ακόμη κι αν έχει τη δύναμη να το κάνει. Μάλιστα για να θεωρηθεί ένας άνθρωπος ηθικός πρέπει να πράττει έτσι με τη θέληση του,η τέλεση ηθικών πράξεων να του προκαλεί ευχαρίστηση κι όχι να συμπεριφέρεται με ηθικό τρόπο για να αποφύγει την κοινωνική κατακραυγή ή κάποια άλλη ποινή.

                                                  

  Ένα πολύ σημαντικό πνευματικό αγαθό είναι επίσης κι η κριτική ικανότητα.Η κριτική ικανότητα είναι απαραίτητη ώστε κάποιος να είναι ουσιαστικά ελεύθερος,αφού όταν τη διαθέτει μπορεί να κρίνει ο ίδιος τι είναι σωστό και τι όχι για την επίτευξη ενός σκοπού,τι άξιο και τι ανάξιο να γίνει, να παίρνει αποφάσεις με περισσότερες πιθανότητες να είναι σωστές και γενικά να κρίνει σωστά.
Επομένως,όταν κάποιος διαθέτει ελλειπή,ή και ανύπαρκτη κριτική ικανότητα,τότε εύκολα παραπλανάται και ποδηγετείται από κάποιον τον οποίο εμπιστεύεται,ενώ αδυνατεί να κρίνει ο ίδιος τι είναι καλό να κάνει για να πετύχει τον όποιο στόχο του,ένα είδος δηλαδή πνευματικής σκλαβιάς. 
Βέβαια η κριτική ικανότητα δε συνεπάγεται κι ηθική αρετή.

Είναι δυνατόν κάποιος να κρίνει σωστά σχετικά με το τι πρέπει να κάνει για να πετύχει έναν ανήθικο σκοπό. 
Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε ότι η κριτική ικανότητα συμπληρώνει την ηθική αρετή,αφού χάρη σε αυτήν ο (ηθικός) άνθρωπος μπορεί να κρίνει τι είναι καλό να κάνει(μπορεί κάποιος να έχει τη διάθεση να κάνει καλές-ηθικές πράξεις,να μην έχει όμως την κριτική ικανότητα που θα του επιτρέψει να γνωρίζει αν μια πράξη είναι, ή όχι, καλή).

Επιπλέον η ύπαρξη πολιτών με ανεπτυγμένη κριτική ικανότητα είναι υπέρ-απαραίτητη σε ένα δημοκρατικό πολίτευμα το οποίο προάγει την ισηγορία,ίσες δηλαδή ευκαιρίες σε όλους για συμμετοχή στα κοινά, η οποία από ένα πολύ δίκαιο μέτρο καταντάει,όταν οι πολίτες στερούνται επαρκούς κριτικής ικανότητας,πρόβλημα,αφού η πλειοψηφία των πολιτών αδυνατεί να πάρει σωστές αποφάσεις για το σύνολο κι έτσι η δημοκρατία μετατρέπεται σε οχλοκρατία,όπου κυβερνά ο,κατά τον Πλάτωνα,<<άπειρος παιδείας όχλος>>.

Βέβαια η κριτική ικανότητα δεν αφορά μόνο την πολιτική δραστηριότητα των ατόμων,αλλά ακόμα και τις πιο απλές πράξεις(όπως π.χ. το να μπορεί κανείς να κρίνει ότι το να πετάει σκουπίδια στο δρόμο είναι λάθος).

 Τέλος,το <<καλό>> καλλιτεχνικό αισθητήριο είναι ένα πολύ σπουδαίο κτήμα του ανθρώπου.Αυτό γίνεται εύκολα κατανοητό αν αναλογιστεί κανείς την πολύ σημαντική επίδραση της τέχνης στην ανθρώπινη ψυχή.
Η τέχνη,με όλες τις μορφές της,διαμορφώνει την ψυχή-χαρακτήρα και εξασκεί με τρόπο μοναδικό και το μυαλό του ανθρώπου,επομένως είναι πολύ σημαντικό κάποιος να διαθέτει <<καλό>> καλλιτεχνικό αισθητήριο που θα τον βοηθήσει να την προσεγγίσει σωστά.
Το καλλιτεχνικό αισθητήριο θα βοηθήσει τον άνθρωπο από τη μία πλευρά να κρίνει (έχει κάποια σχέση λοιπόν και με την κριτική ικανότητα)αν ένα έργο τέχνης είναι αξιόλογο και μπορεί να του προσφέρει χρήσιμα ψυχικά-πνευματικά αγαθά,ώστε να καταπιαστεί μαζί του,καθώς και να αντιληφθεί πλήρως τα μηνύματα ενός έργου τέχνης και να επωφεληθεί πλήρως από αυτό.
Το καλλιτεχνικό αισθητήριο είναι επομένως απαραίτητο για να κερδίσει κάποιος τα πραγματικά <<δώρα>> της τέχνης και να κάνει χρήση τους,αφού,όταν αυτό απουσιάζει,τότε ο άνθρωπος καταφεύγει σε εύπεπτα έργα τέχνης, χωρίς βαθύτερο νόημα,απομακρύνεται από το επιθυμητό στάδιο της ψυχαγωγίας (ευχαρίστηση συνοδευόμενη από την απόκτηση πνευματικών-ψυχικών αναγκών),μέσω της τέχνης,και προσεγγίζει το στάδιο της διασκέδασης(αποσκοπεί αποκλειστικά στην ευχαρίστηση,με ευτελείς μάλιστα τρόπους), ενώ,ακόμα κι όταν έρθει σε επαφή με ανώτατα έργα τέχνης,αδυνατεί να αντιληφθεί τη σπουδαιότητα και τα νοήματά τους και να επωφεληθεί από αυτά.

  Ένα δεύτερο πολύ συχνό ερώτημα είναι αν τελικά η παιδεία είναι κάτι που είναι χρήσιμο για τον άνθρωπο ή μήπως είναι μια άχρηστη πολυτέλεια.
Πράγματι,αν κρίνει κάποιος με τον υλιστικό και χρησιμοθηρικό τρόπο που σκέπτονται οι άνθρωποι σήμερα,η παιδεία είναι κάτι άχρηστο αφού δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να καλύψει τις βιολογικές ανάγκες του ανθρώπου(ή τουλάχιστον αυτό νομίζουν οι περισσότεροι),που θεωρούνται από την πλειονότητα των ανθρώπων οι σημαντικότερες όλων.

Τη δική μου θέση στο ερώτημα αυτό θα τη δώσω με ένα παράδειγμα.Ας θεωρήσουμε λοιπόν ότι έχουμε ένα φτηνό(απλή κατασκευή),ένα κανονικό(κανονική συσκευή) κι ένα ακριβό(σύνθετη κατασκευή) αυτοκίνητο.

Το ακριβό θα τρέχει γρηγορότερα και το φτηνό αργότερα από τα υπόλοιπα.

Αντίστοιχα όμως και το ακριβό θα έχει μεγαλύτερες (ενεργειακές) ανάγκες ενώ το φτηνό μικρότερες από τα άλλα.

Το παράδειγμα αυτό αποδεικνύει ότι όσο πιο σύνθετη είναι μια μηχανή,τόσο μεγαλύτερες δυνατότητες,αλλά και τόσο μεγαλύτερες ανάγκες έχει.Το ίδιο συμβαίνει και με τις διάφορες μορφές ζωής.

Οι ιοί λοιπόν,που αποτελούν την απλούστερη μορφή ζωής έχουν ελάχιστες δυνατότητες (γι'αυτό αναγκάζονται να παρασιτούν σε άλλους οργανισμούς για να επιβιώσουν) και η μόνη τους ανάγκη είναι η ανάγκη να αναπαραχθούν,αφού εγκατασταθούν στο εσωτερικό κάποιου ξενιστή.

Τα ζώα πάλι,μια μορφή ζωής μέτριας πολυπλοκότητας έχουν μεγαλύτερες και περισσότερες ιδιότητες(διαφορετικές το καθένα), αντίστοιχα όμως και μεγαλύτερες και περισσότερες ανάγκες(ανάγκη για φαγητό,ξεκούραση,αναπνοή, αναπαραγωγή).

Τέλος ο άνθρωπος,η πιο σύνθετη μορφή ζωής στον πλανήτη,έχει μεγαλύτερες δυνατότητες από κάθε άλλο ον(κάτι που μαρτυρούν και τα σπουδαία και πολυάριθμα τεχνολογικά του επιτεύγματα) και επομένως και μεγαλύτερες ανάγκες από κάθε άλλο ον.

Πέρα από τις ανάγκες των ζώων,που κυρίως αφορούν το σώμα,αφού τα ζώα έχουν πολύ απλά συναισθήματα,σε σχέση με αυτά των ανθρώπων,και καθόλου σοφία και φρόνηση,ο άνθρωπος έχει και ανάγκες που αφορούν την ψυχή και το μυαλό του.

Οι ανάγκες αυτές(πνευματικές-συναισθηματικές)για να καλυφθούν χρειάζονται και τα πνευματικά αγαθά,τα οποία,όπως προαναφέρθηκε,ονομάζονται στο σύνολό τους παιδεία.

Επομένως η παιδεία είναι απαραίτητη για τον άνθρωπο,εξίσου απαραίτητη με τα υλικά αγαθά που καλύπτουν τις άλλες,τις σωματικές ανάγκες.
Οι άνθρωποι λοιπόν που ενδιαφέρονται μονάχα για την κάλυψη των σωματικών-βιολογικών τους αναγκών στην ουσία τους δε διαφέρουν από τα ζώα αφού η παιδεία(πνευματικά αγαθά) είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο ανώτερο από αυτά.
          

   Φαίνεται επομένως η πολύ μεγάλη αξία της παιδείας για τον άνθρωπο,καθώς κι η ανάγκη για αναβάθμισή της και παροχή της σε όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους.

Η παιδεία λανθασμένα θεωρείται μια περιττή πολυτέλεια.
Στην πραγματικότητα είναι μια ουσιαστική αναγκαιότητα που έχει και πρακτική χρησιμότητα αφού αν οι άνθρωποι μιας κοινωνίας δε διαθέτουν την απαραίτητη παιδεία, αυτή είναι ιστορικά αποδεδειγμένο ότι είναι αδύνατο να προοδεύσει (στο σύνολό της) στους περισσότερους τομείς κι ακόμα η παροχή παιδείας στους πολίτες μπορεί να είναι η λύση πολλών προβλημάτων της εποχής μας(όπως π.χ. η μαζοποίηση).

Το πώς μπορεί ένας άνθρωπος να αποκτήσει την απαιτούμενη παιδεία,θα το εξετάσω στο επόμενο δοκίμιο.

ΠΗΓΗ

Homo Cogitans