Το 2001 ο Elmore Leonard έγραψε για τους New York Times τους 10 κανόνες που ακολουθεί όταν γράφει τα έργα του. Πολυγραφότατος συγγραφέας, άρχισε με μυθιστορήματα γουέστερν, για να συνεχίσει με αστυνομικές ιστορίες, και όχι μόνο.
Το 2007 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Οι 10 Εντολές για τη συγγραφή, το οποίο συζητήθηκε πολύ στον αμερικανικό και αγγλικό Τύπο. Μάλιστα, η εφημερίδα Guardian έκανε κάτι παρόμοιο τον προηγούμενο Φεβρουάριο, δημοσιεύοντας τους κανόνες του Leonard μαζί με εκείνους των συγγραφέων Margaret Atwood, Ρ.D. James, Al Kennedy, Jonathan Franzen, Ann Enright και άλλων.
Ο δεκάλογος του κάθε συγγραφέα παρουσιάζει την πολυφωνία και τον διαφορετικό τρόπο εργασίας, τα ποικίλα «μη» και «πρέπει» για το μυθιστόρημα, ενώ από την πλευρά τού αναγνώστη ή υποψήφιου συγγραφέα η επιλογή έχει να κάνει με τις προτιμήσεις, τα γούστα και την ιδιοσυγκρασία του. Θα μπορούσε φυσικά κανείς να επιλέξει τους κανόνες εκείνους που του ταιριάζουν περισσότερο από τον δεκάλογο κάθε συγγραφέα και να δώσει κάτι εντελώς καινούριο. Υποθέσεις, θα πείτε, και δεν θα έχετε άδικο.
Οταν διάβασα το βιβλίο του δραστήριου, αν και σε προχωρημένη ηλικία, Leonard, σκέφτηκα ότι θα είχε ενδιαφέρον να γίνει κάτι ανάλογο και στη χώρα μας. Και πάνω που άρχισα να αναζητώ συγγραφείς, εντελώς τυχαία, καθώς έγραφα ένα άρθρο για την ποίηση του Γιάννη Βαρβέρη, έπεσε στα χέρια μου το περιοδικό Εντευκτήριο, τεύχος 72, Ιανουάριος- Μάρτιος 2006. Στην ύλη του ξεχώρισα το άρθρο του Σπύρου Παγιατάκη, το οποίο αναφέρεται στον κριτικό θεάτρου Γιάννη Βαρβέρη και γι' αυτό, άλλωστε, καταγράφονται οι 10 κανόνες του καλού κριτικού, μια λίστα που συντάχτηκε από μέλη της Διεθνούς Οργάνωσης Κριτικών Θεάτρου. Αγαθή σύμπτωση!
Πολλές από τις εντολές των κριτικών θεάτρου θα ταίριαζαν και για τη βιβλιοκριτική. Αλλωστε, όλες αυτές οι εντολές συνομιλούν, η μία συμπληρώνει την άλλη, ενώ θα μπορούσαν να συνταχθούν ανάλογες και για άλλα είδη της λογοτεχνίας. Η αρχή έγινε.
Οι Ελληνες μυθιστοριογράφοι που καταθέτουν τις δικές τους Εντολές είναι οι: Τάκης Θεοδωρόπουλος, Πέτρος Μάρκαρης, Αμάντα Μιχαλοπούλου, Σοφία Νικολαΐδου και Πέτρος Τατσόπουλος.
Σοφία Νικολαΐδου
1. Δεν γράφω εν θερμώ. Το τρέμουλο την ώρα της γραφής αρμόζει σε ραβασάκια και σελίδες ημερολογίου.
2. Βρίσκω το θέμα. Το αφήνω να κρυώσει. Παίζω μαζί του, όπως η γάτα με το ποντίκι. Αυτό επιμένει. Καλό σημάδι. Χρειάζονται χρόνια για να γραφτεί ένα μυθιστόρημα. Το θέμα του οφείλει να με εξάπτει για καιρό. Να μην το βαρεθώ όσο γράφω.
3. «Η έμπνευση θα σε επισκεφθεί στο γραφείο σου, αν ξέρει ότι θα σε βρει εκεί 8.00-15.00». Δεν το λέω εγώ, άλλος το είπε. Το γράψιμο έρχεται γράφοντας. Είναι δουλειά, όχι χόμπι.
4. «Εγώ δεν διαβάζω, γράφω». Δεν έχω ακούσει μεγαλύτερη βλακεία.
5. Καταγράφω φλασιές: εικόνες, σκηνές, ατάκες, λέξεις. Θα έρθει η ώρα που θα ξέρω τι θα τις κάνω.
6. Πρώτιστο: η δομή. Απαξ και αποφασιστεί αυτό, τα υπόλοιπα λύνονται.
7. Ο μυθιστοριογράφος δεν υποδύεται. Ενσαρκώνεται τους ήρωές του. Κυριολεκτώ.
8. Το σβήσιμο είναι εξίσου σημαντικό με το γράψιμο. Και σίγουρα πιο επώδυνο συγγραφικά.
9. Επιμελητής του κειμένου. Δεν υπάρχει πιο εκνευριστικός άνθρωπος. Δεν υπάρχει πιο πολύτιμος φίλος.
10. Ο πιο βασικός κανόνας: δεν υπάρχουν κανόνες. Τρομοκρατικό, ξεσηκωτικό και παρήγορο, ταυτόχρονα.
Πέτρος Τατσόπουλος
1. Ο μυθιστοριογράφος, πρώτα και πάνω απ' όλα, πρέπει να έχει ενέργεια, καθώς και την ικανότητα να μεταδίδει αυτή την ενέργεια. Η ενέργεια είναι σημαντικότερη από την τεχνική. Πολλοί συγγραφείς που, στον καιρό τους, θεωρήθηκαν κακογράφοι -ο Παπαδιαμάντης, ο Σταντάλ, ο Ντοστογιέφσκι- είχαν ενέργεια και γι' αυτό παραμένουν διαχρονικοί. Απεναντίας άλλοι, καλλιγράφοι, με τα γραπτά τους να όζουν λυχνίας, λησμονήθηκαν.
2. Προτού ξεκινήσεις να γράφεις -έλεγε πολύ σωστά ο Ουμπέρτο Εκο- πρέπει να συλλάβεις τον κόσμο του μυθιστορήματός σου. Πρέπει να είσαι απολύτως εξοικειωμένος με τον κόσμο που θα περιγράψεις, ανεξαρτήτως αν το μυθιστόρημά σου είναι ρεαλιστικό ή φανταστικό. Εάν δεν είσαι, ο αναγνώστης ενστικτωδώς θα το καταλάβει και θα χάσει το ενδιαφέρον του για την ιστορία που αφηγείσαι. Η μέθεξη θα αποτύχει.
3. Ποιος προηγείται; Η πλοκή ή οι χαρακτήρες; Υπάρχουν οπαδοί και για τις δύο απόψεις. Ιδίως στα αστυνομικά μυθιστορήματα, που αντιμετωπίζουν την πλοκή εν είδει γρίφου, με τη λύση στις τελευταίες σελίδες, οι χαρακτήρες παίζουν επικουρικό ρόλο. Σεβαστή αντίληψη, αλλά προσωπικά μού είναι αδιάφορη. Εγώ ξεκινώ από τους χαρακτήρες. Οι χαρακτήρες θα με οδηγήσουν στην πλοκή.
4. Η πλοκή δεν πρέπει να υφίσταται απλώς για να υφίσταται. Δεν έχει νόημα να σέρνεις τους ήρωές σου σε μια σειρά από γεγονότα που δεν θα επιδράσουν τελικά πάνω τους. Συμφωνώ με την αριστοτελικής καταγωγής αντίληψη, που πρεσβεύει ότι τα δρώμενα -η πλοκή- έχουν λόγο ύπαρξης μόνο στο βαθμό που αλλάζουν τους χαρακτήρες.
5. Ποτέ μην υποτιμάς τα δρώμενα εκτός της πλοκής που περιγράφεις. Μπορούν να την επηρεάζουν χωρίς να καταγράφονται. Στα περισσότερα μυθιστορήματα έχω την αίσθηση ότι τόσο η πλοκή όσο και οι χαρακτήρες μοιάζουν με «χάρτινη» χολιγουντιανή πρόσοψη. Διαρκώς σκέφτομαι τι συμβαίνει παράλληλα με όσα περιγράφω.
6. Ο μυθιστοριογράφος πρέπει να είναι συνεπής με τις ίδιες του τις δεσμεύσεις. Κανένας δεν τον υποχρεώνει, λόγου χάριν, να επιλέξει το πρώτο ή το τρίτο πρόσωπο στην αφήγησή του - από τη στιγμή, ωστόσο, που θα το επιλέξει, οφείλει να αποδεχτεί και τα αντίστοιχα αφηγηματικά μειονεκτήματα.
7. Το θέμα, καθώς και η θερμοκρασία του κειμένου, πρέπει να επιβάλουν όχι μόνο τον τόνο του αφηγητή (διαφορετικό τόνο έχει προφανώς ο ψυχρόαιμος από τον εμπαθή, πόσω μάλλον τον ψυχωτικό αφηγητή) αλλά και το γλωσσικό του οπλοστάσιο. Ο μυθιστοριογράφος δεν είναι ένας νεόπλουτος που ακκίζεται και επιδεικνύει τη γλωσσική του περιουσία. Πολλές φορές επιβάλλεται να κάνει το αντίθετο.
8. Ο μυθιστοριογράφος πρέπει να αφήνει χώρο στον αναγνώστη (από την αμφισημία του τίτλου ακόμα) για να κάνει το δικό του παιχνίδι, να συνδιαμορφώσει το κείμενο σύμφωνα με τα δικά του βιώματα. Ενα μυθιστόρημα ερμητικά κλειστό στη συνδιαμόρφωση, όσο καλογραμμένο κι αν είναι, δεν παύει να μυρίζει φορμόλη.
9. Ο μυθιστοριογράφος δεν πρέπει να λειτουργεί ως πολυσυλλέκτης αναγνωστικού γούστου, ούτε να καθίσταται όμηρος των αναγνωστικών προσδοκιών, όπως οι πολιτικοί καθίστανται όμηροι των δημοσκοπήσεων. Εάν θελήσει να ικανοποιήσει όλα τα αναγνωστικά γούστα, το πιο πιθανό είναι να μην ικανοποιήσει κανέναν. Ας αρκεστεί να ικανοποιήσει το δικό του γούστο ως αναγνώστη.
10. Υπάρχουν μυθιστοριογράφοι που σε όλη τους τη ζωή γράφουν με αυτόματο πιλότο. Δημιουργούν μια αφηγηματική μανιέρα και την υπηρετούν μέχρι τέλους. Πολλοί από αυτούς ανταμείβονται με ένα πολυάριθμο και πιστό αναγνωστικό κοινό που δεν κουράζεται να παρακολουθεί τα αναμασήματά τους. Δεν νιώθω να με αφορά, ούτε η επιτυχία τους ούτε η δημοσιοϋπαλληλική τους νοοτροπία. Νιώθω αλληλέγγυος μόνο με τον μυθιστοριογράφο που δουλεύει «χωρίς δίχτυ ασφαλείας» -κατά την έκφραση του Αντόνιο Ταμπούκι- και κάθε φορά κινδυνεύει εκ νέου να σπάσει τη ραχοκοκαλιά του.
Αμάντα Μιχαλοπούλου
1. Εμμονη ιδέα. Την παρομοιάζουν και με αφηγηματικό όνειρο. Μπορεί να είναι μια εικόνα ή η φωνή του κεντρικού ήρωα - κάτι έντονο και σταθερό, από το οποίο μπορεί ν' αρχίσει κανείς.
2. Γραμματική και σύνταξη. Το αντίστοιχο των καλών τρόπων.
3. Πίστευε και ερεύνα. Πώς φυτεύουμε βολβούς, πώς εκπυρσοκροτεί ένα όπλο. Το ίδιο το μυθιστόρημα -η θεματική του- ζητάει συγκεκριμένες τεχνικές γνώσεις, που θα περιγραφούν, όταν χρειαστεί, ως απόσταγμα εμπειριών.
4. Λογική. Το όπλο που λέγαμε: όταν εμφανίζεται στην αρχή, πρέπει να έχει εκπυρσοκροτήσει ώς το τέλος του έργου - η άποψη του Τσέχοφ για την αφηγηματική οικονομία.
5. Suspensum. Το σασπένς -η έγερση ερωτήσεων, η καθυστέρηση απαντήσεων- είναι ένας από τους λόγους για τους οποίους συνεχίζουμε να διαβάζουμε.
6. Χώρος και χρόνος. Οι ήρωες δεν ζουν στο πουθενά. Η συγχρονία και η χωροταξία του μυθιστορήματος βαθαίνει το μυθιστορηματικό τώρα.
7. Συμπόνια. «Μια υπερβολική συμμετοχή», όπως γράφει ο Χόφμανσταλ στην Επιστολή του Λόρδου Τσάντος. Η κατανόηση των ηρώων, η αποδέσμευση του συγγραφέα από το βάρος τού Εγώ.
8. Δεύτερο χέρι. Και τρίτο, και τέταρτο. Ενα είδος τονωτικού σαμπουάν για τις ρίζες του μυθιστορήματος.
9. Πρόθεση. Ο Χένρι Τζέιμς την περιέγραψε ιδανικά ως ηθική στάση: η βαθιά δομή του μυθιστορήματος -η ύφανση- πρέπει να διακρίνεται στο τέλος, όπως μια «εικόνα στο χαλί».
10. Αποδόμηση του κανόνα. Είναι η στιγμή που ο συγγραφέας αποδέχεται ότι λέρωσε τα χέρια του και αναγνωρίζει την ιδιοσυγκρασία, τη φωνή του, τα λάθη που μόνον εκείνος μπορεί να κάνει. Το έργο, είχε πει ο Αντρέας Φραγκιάς, «ίσως και να είναι άθροισμα αδυναμιών».
Πέτρος Μάρκαρης
1. Ο συγγραφέας είναι ένας επαγγελματίας και θα πρέπει να έχει ένα σταθερό ωράριο εργασίας. Η διάρκεια δεν έχει σημασία, αρκεί να είναι σταθερό το ωράριο. Οσοι αναλώνουν άσκοπα τον χρόνο τους, περιμένοντας κάποια έμπνευση, θα παραμείνουν ερασιτέχνες, με όλα τα αρνητικά του ερασιτεχνισμού.
2. Ο συγγραφέας είναι μόνος και πρέπει να μάθει να αγαπά τη μοναξιά του. Οποιος δεν αγαπάει τη μοναξιά του, δύσκολα θα γίνει συγγραφέας.
3. Ο συγγραφέας πρέπει να έχει αυτοπειθαρχία. Κανένας δεν τον υποχρεώνει να καθήσει στο γραφείο του, αντί να πάει για καφέ. Το να θυσιάσει τον καφέ ή κάποια άλλη απασχόληση, και να προτιμήσει το γραφείο του, είναι ζήτημα αυτοπειθαρχίας.
4. Το ταλέντο στη δουλειά του συγγραφέα δεν μετράει πάνω από 5%. Το υπόλοιπο 95% είναι τεχνική και σκληρή δουλειά. Συνεπώς, το σταθερό ωράριο εργασίας, η μοναξιά και η αυτοπειθαρχία είναι απαραίτητα για να επιτευχθεί το 95%.
5. Η αντίληψη ότι τα εργαστήρια δημιουργικής γραφής παράγουν συγγραφείς είναι μια αυταπάτη. Τα εργαστήρια μπορούν να ενισχύσουν μόνο τη μία από τις τρεις προϋποθέσεις: την τεχνική. Το ταλέντο και η σκληρή δουλειά είναι κεφάλαια που πρέπει να διαθέτει ο ίδιος ο συγγραφέας.
6. Ο συγγραφέας πρέπει να έχει εμπιστοσύνη στον επιμελητή ή την επιμελήτριά του και να συζητάει μαζί τους τις παρατηρήσεις τους και τις αλλαγές που του προτείνουν. Οι επηρμένοι συγγραφείς, που δεν σηκώνουν μύγα στο σπαθί τους, είναι κομπλεξικοί συγγραφείς.
7. Ο συγγραφέας δεν πρέπει να ξεχνάει ποτέ ότι το λογοτεχνικό κείμενο, όπως και το έργο τέχνης, είναι προϊόντα. Συνεπώς, πρέπει να κινούν το ενδιαφέρον κάποιου κοινού για να τα αγοράσει. Η στρεβλή αντίληψη ότι το λογοτεχνικό έργο ή το έργο τέχνης απευθύνονται, λόγω των υψηλών προδιαγραφών τους, στους λίγους είναι μια αρρωστημένη ψευδαίσθηση.
8. Το λογοτεχνικό έργο στηρίζεται στις ενδιαφέρουσες ιστορίες και όχι στο ύφος. Μια ματιά στο κλασικό μυθιστόρημα αρκεί για να το αποδείξει. Συνεπώς, η προτεραιότητα ανήκει στη μυθοπλασία. Το ύφος είναι σημαντικό μόνο στο βαθμό που προβάλλει τον μύθο.
9. Ο συγγραφέας δεν πρέπει να δείχνει ποτέ πιο έξυπνος από τους αναγνώστες του. Συγγραφείς που κάνουν τον έξυπνο είναι αντιπαθείς στους αναγνώστες.
10. Ο συγγραφέας πρέπει να αποβάλει κάθε ναρκισσισμό και ωραιοπάθεια. Συγγραφείς που ηδονίζονται με τη γραφή τους είναι ανυπόφοροι.
Τάκης Θεοδωρόπουλος
1. Μη νομίζεις πως ανακάλυψες την Αμερική.
Οπως η Αμερική ανακαλύφθηκε μερικούς αιώνες πριν εσύ αντιληφθείς την ύπαρξή της, έτσι και το μυθιστόρημα. Καλό είναι να ξέρεις πως πριν από σένα υπήρξαν κι άλλοι πολλοί που ασχολήθηκαν με το είδος, το καλλιέργησαν και πέτυχαν αποτελέσματα που ενδεχομένως εσύ δεν θα πετύχεις ούτε στο όνειρό σου. Ορισμένοι απ' αυτούς λέγονται κλασικοί. Οπως το λέει και η λέξη, αυτοί σε βοηθούν να αποκτήσεις αίσθηση της ιεραρχίας.
2. Ξέχνα τους.
Αν έχεις διαβάσει κλασική λογοτεχνία, που οφείλεις να έχεις διαβάσει, όταν πάρεις την απόφαση να τους μιμηθείς πρέπει να τους ξεχάσεις. Αν θυμάσαι απ' έξω τι έγραψε ο Ντοστογιέφσκι, τότε δεν θα τολμήσεις να γράψεις ούτε γραμμή. Αν, παρ' όλα αυτά, η μνήμη σου επιμένει, τότε μπορείς να δοκιμάσεις άλλα είδη λογοτεχνίας, όπως η κριτική και το δοκίμιο.
3. Πρέπει να έχεις κάτι να πεις.
Σε πείσμα της δημοκρατικής πλειονότητας των συγγραφέων που κατακλύζουν τα ράφια των βιβλιοπωλείων καλόν είναι, πριν αποφασίσεις να γεμίσεις σελίδες με λέξεις, να θυμάσαι πως οι λέξεις χρησιμεύουν για να πουν κάτι παραπάνω από τις λέξεις. Αυτό θα βοηθήσει και εσένα που γράφεις και τον αναγνώστη που θα σε διαβάσει, να μην έχετε στο τέλος την απελπιστική βεβαιότητα πως χάσατε τον χρόνο σας.
4. Ξέχνα ό,τι έχεις να πεις.
Υπάρχουν μυθιστορήματα που γράφτηκαν αποκλειστικά και μόνον επειδή ο συγγραφέας τους ήθελε να μιλήσει με κάποιον. Είναι σαν κάποιος να αναπτύσσει ένα επιχείρημα σε πάρα πολλές σελίδες. Αυτά είναι τα κακά μυθιστορήματα. Τα καλά μυθιστορήματα είναι αυτά που γράφτηκαν επειδή έπρεπε να γραφτούν. Δουλειά του συγγραφέα είναι να τα υπηρετήσει και να εντάξει στις λέξεις τους αυτά που έχει να πει.
5. Δεν φτάνει να έχεις άποψη για να γίνεις καλός μυθιστοριογράφος.
Απόψεις έχει, και δικαιούται να έχει, όλος ο κόσμος. Ο μυθιστοριογράφος, αν και δικαιούται να έχει απόψεις, χρειάζεται και κάτι παραπάνω για να γράψει.
6. Δεν φτάνει μια ερωτική απογοήτευση για να γίνεις μυθιστοριογράφος.
Ισχύει ό,τι ακριβώς και για τις απόψεις. Ολοι έχουμε δικαίωμα να ερωτευτούμε και να απογοητευτούμε από τον έρωτά μας. Ομως, όσο κι αν αισθανόμαστε μοναδικοί και στον έρωτα και στην απογοήτευση, αυτό δεν φτάνει για να γράψουμε μυθιστόρημα.
7. Απόφυγε τα μαθήματα δημιουργικής γραφής.
Μην ξεχνάς ότι η τέχνη της γραφής, αν και πανάρχαιη, ποτέ δεν διδασκόταν, σε αντίθεση με τη μουσική, τη ζωγραφική, τον χορό και το θέατρο. Τα πράγματα δεν έχουν αλλάξει τόσο πολύ. Ο μόνος τρόπος για να μάθεις να γράφεις δημιουργικά είναι να μάθεις να διαβάζεις δημιουργικά.
8. Ο κόσμος είναι μεγάλος, όσο κι αν σου φαίνεται μικρός.
Μην ξεχνάς ότι ο κόσμος είναι μεγαλύτερος από τον χώρο όπου μεγάλωσες ή ζεις την καθημερινότητά σου. Ακόμη κι αν δεν τον έχεις δει ποτέ, οφείλεις να το ξέρεις, όπως ξέρεις ότι υπάρχει και η σκοτεινή πλευρά της Σελήνης. Το μυθιστόρημα είναι η τέχνη που δείχνει τη φωτεινή πλευρά της Σελήνης μέσα από τις υποθέσεις της σκοτεινής.
9. Βάλε ωράριο εργασίας.
Για να γράψεις τόσες σελίδες χρειάζεται καθημερινή εργασία. Πειθαρχία και ρουτίνα που λένε. Αν δεν τα καταφέρεις, μπορείς να δοκιμάσεις την τύχη σου στην ποίηση, κατά προτίμηση στα χαϊκού.
10. Μην τσιγκουνεύεσαι σελίδες.
Μη διστάζεις να σβήνεις και να πετάς, και πάλι να σβήνεις και να πετάς. Οταν κάποιος είχε πει στον Ουγκό πως πρέπει να προσεύχεται στην πένα του, εκείνος του είχε απαντήσει πως προσεύχεται στη γομολάστιχά του. Το ίδιο το έργο ξέρει να κρατήσει τα απαραίτητα.
Elmore Leonard
Ιδού τώρα και οι Εντολές του Elmore Leonard, ο οποίος πολλές φορές, όμως, τις έχει παραβιάσει. Αλλωστε, έτσι δεν γίνεται πάντα στη ζωή, όταν θεσπίζονται κανόνες; Οσο για τη δέκατη εντολή, καλή, αλλά είναι δύσκολο να καταλαβαίνει κανείς το περιττό, όταν δεν έχει να πει κάτι ουσιαστικό.
1. Ποτέ μη γράφεις για τον καιρό όταν ξεκινάς ένα μυθιστόρημα.
2. Να αποφεύγεις τους προλόγους.
3. Στους διαλόγους να χρησιμοποιείς το ρήμα «είπε».
4. Μην χρησιμοποιείς επίρρημα μετά το «είπε».
5. Να αποφεύγεις την κατάχρηση των θαυμαστικών.
6. Ποτέ μη χρησιμοποιείς λέξεις όπως «ξαφνικά».
7. Να χρησιμοποιείς με φειδώ τις διάφορες διαλέκτους.
8. Να αποφεύγεις τις λεπτομερείς περιγραφές των χαρακτήρων.
9. Μην το παρακάνεις στις περιγραφές τόπων και αντικειμένων... εκτός και αν είσαι η Margaret Atwood.
10. Να παραλείπεις όλα εκείνα που ο αναγνώστης θα προσπερνούσε.
Και κάτι που έχω πάντα στο μυαλό μου:
αν αυτό που έχω γράψει, μοιάζει με γραπτό, τότε το ξαναγράφω....
Θανάσιμο αμάρτημα: η χρήση επιρρημάτων
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου