ΤΡΙΤΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ

Να γίνει η μετάφραση των παρακάτω κειμένων
Μονάδες 40


Qui potuisti populari hanc terram, quae te genuit atque te aluit? Non tibi ingredienti fines patriae ira cecidi? Quamvis infesto et minaci animo perveneras, cur, cum in conspectu Roma fuit, tibi non succurit: « intra illa moenia domus ac penates mei sunt, mater coniunx liberique?
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Clamore deinde ancillarum in cubiculum vocatus Brutus ad eam obiurgandam venit, quod tonsoris praeripuisset officium. Cui secreto Porcia « non est hoc » inquit « temerarium factum meum, sed certissimum indicium amoris mei erga te tale
consilium molientem: experiri enim volui, quam aequo animo me ferro essem interemtura, si tibi consilium non ex sententia cessisset ».

Β. Παρατηρήσεις
1.α. Να γράψετε τους τύπους που σας ζητούνται για κάθε μία από τις παρακάτω συνεκφορές:
hanc terram: γενική πληθυντικού
illa moenia: γενική πληθυντικού
tale consilium: αφαιρετική ενικού
factum meum: αιτιατική πληθυντικού
certissimum indicium: δοτική πληθυντικού
amoris mei: κλητική ενικού
Μονάδες 9 

1.β.

molientem: να γράψετε όλους τους ονοματικούς ρηματικούς τύπους

Μονάδες 6 

2.α. 

minaci, temerarium: 

να γράψετε τα παραθετικά των επιθέτων στην πτώση, το γένος και τον αριθμό που βρίσκονται καθώς και τα παραθετικά των επιρρημάτων που σχηματίζονται από τα επίθετα.

Μονάδες 5

β.

Να γράψετε για το κάθε ένα από τα παρακάτω ρήματα τους τύπους που σας ζητούνται. Όπου χρειάζεται, να λάβετε υπόψη σας το υποκείμενο του ρήματος.

populari: τρίτο πληθυντικό οριστικής συντελεσμένου μέλλοντα 

aluit: δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο υποτακτικής μέλλοντα ενεργητικής φωνής  

ingredienti: δεύτερο ενικό πρόσωπο υποτακτικής παρατατικού 

cecidit: τρίτο πληθυντικό πρόσωπο υποτακτικής παρατατικού ενεργητικής φωνής 

perveneras: δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο προστακτικής ενεστώτα ενεργητικής φωνής 

praeripuisset: πρώτο πληθυντικό πρόσωπο ενεστώτα υποτακτικής παθητικής φωνής  

interemptura essem: πρώτο πληθυντικό πρόσωπο υποτακτικής ενεστώτα στη συζυγία που βρίσκεται 

experiri: τρίτο ενικό πρόσωπο υποτακτικής μέλλοντα 

volui: δεύτερο πληθυντικό πρόσωπο υποτακτικής παρατατικού 

cessisset: τρίτο πληθυντικό πρόσωπο προστακτικής  μέλλοντα παθητικής φωνής

 Μονάδες 10

3.α.

«Qui potuisti populari hanc terram, quae te genuit atque aluit?»:

να μεταφέρετε την περίοδο στον πλάγιο λόγο με εξάρτηση από τη φράση: Mater filium suum interrogavit...

Μονάδες 9 

β.

ingredienti: να αναλύσετε τη μετοχή στην αντίστοιχη δευτερεύουσα πρόταση

Μονάδες 6

4.α.

...ad eam obiurgandam ...:

να αναγνωρίσετε συντακτικά τη φράση και να τη μετατρέψετε σε δευτερεύουσα τελική πρόταση.

Μονάδες 6

β.

«experiri enim volui, quam aequo animo me ferro essem  interemptura, si tibi consilium non ex sententia cessisset»:

να αναγνωρίσετε το είδος του υποθετικού λόγου που υπάρχει στην περίοδο.

 Μονάδες 9


ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Μετάφραση
Πως μπόρεσες να ερημώσεις αυτή τη χώρα που σε γέννησε και σε ανέθρεψε? Δεν σου πέρασε η οργή την στιγμή που πατούσες τα σύνορα της πατρίδας σου? Παρόλο που είχες φτάσει με τόσο εχθρική και απειλητική διάθεση γιατί, σαν είδες τη Ρώμη, δεν πέρασε αυτή η ιδέα από το μυαλό σου: <<Μέσα σε εκείνα τα τείχη βρίσκονται το σπίτι μου και οι θεοί μου, η μάνα, η γυναίκα και τα παιδιά μου?>>
---------------------------------------------------------------------------------
Έπειτα ο Βρούτος που οι υπηρέτριες τον κάλεσαν στην κρεβατοκάμαρά της με κραυγές, ήρθε για να τη μαλώσει επειδή τάχα είχε κλέψει την τέχνη του μανικιουρίστα. Τότε η Πορκία του είπε κρυφά: ''Αυτό που έκανα δεν είναι μια ασυλλόγιστη πράξη μου αλλά μια ξεκάθαρη απόδειξη της αγάπης μου για σένα που ετοιμάζεις τέτοιο σχέδιο. Θέλησα δηλαδή να δοκιμάσω με πόση ηρεμία θα σκοτωνόμουνα με το ξίφος, αν το σχέδιό σου δεν είχε αίσια έκβαση''.

Παρατηρήσεις 

1.α 
harum terrarum 
illorum moenium
tali consilio
facta mea
certissimis indiciis
amor mi, amor meus

β.
Μετοχή Ενεστώτα, moliens-moliens-moliens
Μετοχή Μέλλοντα, moliturus-molitura-moliturum
Μετοχή Παρακειμένου, molitus-molita-molitum
Απαρέμφατο Ενεστώτα, moliri
Απαρέμφατο Μέλλοντα, moliturum -am -um, molituros -as -a esse
Απαρέμφατο Παρακειμένου, molitum -am -um, molitos -as -a esse
Απαρέμφατο Συντελεσμένου Μέλλοντα, molitum -am -um, molitos -as -a fore
Σουπίνο, molitum, molitu
Γερούνδιο, moliendi-moliendo-moliendum-moliendo
Γερουνδιακό, moliendus-molienda-moliendum

2.a
Θετικός: minaci, temerarium, minaciter, temerarie
Συγκριτικός: minaciore, magis temerarium, minacius, magis temerarie
Υπερθετικός: minacissimo, maxime temerarium, minacissime, maxime temerarie

β.
populati erunt
aliturae, aliturae sitis
ingredereris, ingrederere
caderent
pervenite
prepipiamur
interempturae simus
expertura sit
velletis
ceduntor

3.a
Mater filium suum interrogavit qui potuisset populari hanc terram, quaei illum genuisset atque aluisset.

b.
i) Non tibi, dum ingrederis fines patriae, ira cecidit? 
ii) Non tibi, cum ingredereris fines patriae, ira cecidit?

Η μετοχή ingredienti” είναι χρονική μετοχή και άρα θα την αναλύσουμε σε

δευτερεύουσα χρονική πρόταση. Επειδή είναι μετοχή ενεστώτα, δηλώνει το σύγχρονο. Συνεπώς και η δευτερεύουσα πρόταση που θα δημιουργήσουμε θα πρέπει να δηλώνει το σύγχρονο. Έχουμε λοιπόν δύο επιλογές. Η πρώτη είναι να χρησιμοποιήσουμε τον χρονικό σύνδεσμο ''dum” στην εισαγωγή και οριστική ενεστώτα “ingrederis”, στην εκφορά. Έτσι δηλώνουμε μια συνεχιζόμενη πράξη στη διάρκεια της οποίας συμβαίνει και κάποια άλλη. Η δεύτερη είναι να χρησιμοποιήσουμε τον ιστορικό – διηγηματικό σύνδεσμο ''cum”στην εισαγωγή και υποτακτική παρατατικού “ingredereris”, στην εκφορά. Χρησιμοποιούμε υποτακτική παρατατικού γιατί η εξάρτηση είναι από ρήμα ιστορικού χρόνου, το “cecidit” είναι παρακείμενος, και δηλώνουμε έτσι το σύγχρονο στο παρελθόν.

4.α

ad obiurgandam: υποχρεωτική γερουνδιακή έλξη, εμπρόθετος προσδιορισμός του σκοπού στο ρήμα venit

eam: υποκείμενο στο γερουνδιακό obiurgandam

Ο σκοπός με τελική πρόταση θα δηλωθεί ως εξής: ...ut eam obiurgaret...

∆ημιουργούμε μια τελική πρόταση που εισάγεται με τον τελικό σύνδεσμο ''ut” γιατί είναι καταφατική και εκφέρεται με υποτακτική “obiurgaret”, όπως όλες οι τελικές προτάσεις γιατί ο σκοπός στη Λατινική θεωρείται υποκειμενική κατάσταση, χρόνου Παρατατικού γιατί εξαρτάται από ρήμα ιστορικού χρόνου, το “venit” είναι παρακείμενος. Ισχύει ιδιόμορφη ακολουθία χρόνων.

 β.

Ο υποθετικός λόγος που βρίσκεται στην περίοδο είναι ο εξής:

Υπόθεση:

si tibi consilium non ex sententia cessisset

Απόδοση:

quam aequo animo me ferro animo essem interemptura

Παρατηρούμε ότι η απόδοση του υποθετικού μας λόγου είναι μια δευτερεύουσα  πλάγια ερωτηματική πρόταση. Συνεπώς ο υποθετικός μας λόγος είναι εξαρτημένος. Η εξάρτηση είναι από την κύρια πρόταση “experiri enim volui”. Για να αναγνωρίσουμε το είδος του υποθετικού λόγου πρέπει πρώτα να τον μεταφέρουμε στον ευθύ λόγο. Η απόδοση, που είναι υποτακτική Παρατατικού της Ενεργητικής Περιφραστικής Συζυγίας “interemptura essem”, θα γίνει μια ευθεία ερώτηση και θα την εκφράσουμε είτε με οριστική Μέλλοντα είτε με οριστική Ενεστώτα της Ενεργητικής Περιφραστικής Συζυγίας. Η υπόθεση, που εκφέρεται με υποτακτική Υπερσυντελίκου “cessisset”, θα μετατραπεί στον ευθύ λόγο σε οριστική Υπερσυντελίκου ή Συντελεσμένου Μέλλοντα. Εμείς θα επιλέξουμε την οριστική του Συντελεσμένου Μέλλοντα καθοδηγούμενοι από την απόδοσή μας που βρίσκεται σε μελλοντικό χρόνο. 

Έτσι ο υποθετικός λόγος θα γίνει ως εξής:

Υπόθεση:

si tibi consilium non ex sententia cesserit

Απόδοση:

quam aequo animo me ferro interimam ή interemptura sum?

Με βάση αυτά τα δεδομένα πλέον έχουμε έναν υποθετικό λόγο που ανήκει στο πρώτο είδος και δηλώνει Ανοιχτή Υπόθεση στο μέλλον.

 

 


 
  

 

ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΡΙΤΗΡΙΟ

Να γίνει η μετάφραση των παρακάτω κειμένων

Cum Octavianus post victoriam Actiacam Romam rediret, homo quidam ei occurrit corvum tenens; eum instituerat haec dicere: “Ave, Caesar, victor imperator”. Caesaris multum interfuit corvum emere; itaque viginti milibus sestertium eum emit. Id exemplum sutorem quendam incitavit, ut corvum doceret parem salutationem.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nam cum ad eum magnum pondus auri publice missum attulissent, ut eo uteretur, vultum risu solvit et protinus dixit: “Supervacaneae, ne dicam ineptae, legationis ministri, narrate Samnitibus Manium Curium, malle locupletibus imperare quam ipsum fieri locupletem”.
…………………………………………………………………………………………..
Tandem puella, longa mora standi fessa, rogavit materteram, ut sibi paulisper loco cederet. Tum Caecilia puellae dixit: “ego libenter tibi mea sede cedo”. Hoc dictum paulo post res ipsa confirmavit.



Παρατηρήσεις
Β1. Να γράψετε τους τύπους που σας ζητούνται για κάθε μία από τις παρακάτω
λέξεις :
sutorem : τη γενική πληθυντικού
parem salutationem : την αφαιρετική ενικού
multum: γενική πληθυντικού του συγκριτικού βαθμού στο
αντίστοιχο επίθετο
magnum : τους τρεις βαθμούς του επιρρήματος
pondus : την αιτιατική του πληθυντικού
vultum : την αφαιρετική πληθυντικού
ministri : την κλητική ενικού
locupletibus : την αφαιρετική ενικού στο συγκριτικό βαθμό
ipsum : τη δοτική πληθυντικού
loco : την αιτιατική του άλλου αριθμού
sede : τη γενική πληθυντικού
post : τον υπερθετικό του επιρρήματος (και τους δυο τύπους)
Μονάδες 15
 
Β2. Να γράψετε για τα παρακάτω ρήματα τους τύπους που ζητούνται. Όπου χρειάζεται, να λάβετε υπόψη το υποκείμενο.
rediret : γ’ πληθυντικό πρόσωπο στην οριστική και προστακτική του Μέλλοντα
occurrit : την πτώση του σουπίνο που δηλώνει την αναφορά
instituerat : το απαρέμφατο Μέλλοντα στην ίδια φωνή
emit : την υποτακτική Υπερσυντελίκου στο ίδιο πρόσωπο στον
άλλον αριθμό και στην ίδια φωνή
doceret : την αφαιρετική του γερουνδίου
attulissent : την προστακτική Ενεστώτα στην ίδια φωνή
uteretur : τα απαρέμφατα στους Μέλλοντες
solvit : το ίδιο πρόσωπο, αριθμό, χρόνο και έγκλιση, στην
ενεργητική περιφραστική συζυγία
malle : β’ ενικό Ενεστώτα σε Οριστική και Υποτακτική
fessa : την γενική ενικού του γερουνδιακού στο ίδιο γένος
cedo : απαρέμφατο Παρακειμένου στην ίδια φωνή
Μονάδες 15
 
Γ1α. Να γίνει πλήρης συντακτική αναγνώριση των παρακάτω τύπων:
Caesaris, publice, risu, quam fieri, sibi
Μονάδες 5
 
Γ1β. “ut sibi paulisper loco cederet”: να αναγνωρίσετε το είδος της
πρότασης (Μονάδα 1), 
να δηλώσετε τη συντακτική της λειτουργία(Μονάδα 1), 
να αιτιολογήσετε τον τρόπο εισαγωγής της (Μονάδα1), 
και να δικαιολογήσετε την έγκλιση και το χρόνο εκφοράς της (Μονάδα 1). 
Ακολούθως να τη μεταφέρετε στον ευθύ λόγο (Μονάδες 2).
Μονάδες 6
 
Γ1γ. “cum ad eum magnum pondus auri publice missum attulissent”: 
να μετατρέψετε τη δευτερεύουσα πρόταση σε μετοχή.
Μονάδες 4
 
Γ2α. “Id exemplum sutorem quendam incitavit”: 
να μετατρέψετε την ενεργητική σύνταξη σε παθητική.
Μονάδες 5

Γ2β. “Supervacaneae legationis ministri, narrate Samnitibus me, malle locupletibus imperare quam ipsum fieri locupletem”: 
να μεταφέρετε την περίοδο στον πλάγιο λόγο με εξάρτηση από τη φράση Manius Curius incitat… 
Η κύρια πρόταση της περιόδου να μετατραπεί σε δευτερεύουσα.
Μονάδες 4
 
Γ2γ. “ego libenter tibi mea sede cedo”: να μεταφέρετε την πρόταση στον πλάγιο λόγο με εξάρτηση από τη φράση Tum Caecilia puellae dixit…
Μονάδες 4
 
Γ2δ. “Caesaris multum interfuit corvum emere”: 
να μετατρέψετε το απαρέμφατο στην κατάλληλη δευτερεύουσα πρόταση.
Μονάδες 2


ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α1. Μετάφραση
Όταν ο Οκταβιανός επέστρεφε στη Ρώμη μετά τη νίκη (του) στο Άκτιο, πήγε να τον συναντήσει κάποιος άνθρωπος που κρατούσε ένα κοράκι. Το είχε διδάξει να λέει τα εξής: «Χαίρε, Καίσαρα, νικητή στρατηγέ». Ο Καίσαρας ενδιαφέρθηκε πολύ να αγοράσει το κοράκι. Το αγόρασε λοιπόν για είκοσι χιλιάδες σηστερτίους. Το παράδειγμα αυτό παρακίνησε κάποιον παπουτσή να μάθει τον ίδιο χαιρετισμό σ’ ένα κοράκι.
…………………………………………………………………………………………..
Όταν δηλαδή σ’ αυτόν είχαν προσφέρει πολύ χρυσάφι, σταλμένο από το δημόσιο ταμείο, για να το χρησιμοποιήσει, χαλάρωσε με γέλιο το πρόσωπό (του) και αμέσως είπε: «Μέλη αυτής της περιττής, για να μην πω ανόητης, πρεσβείας, πείτε στους Σαμνίτες πως ο Μάνιος Κούριος προτιμά να εξουσιάζει τους πλούσιους παρά να γίνει πλούσιος ο ίδιος».
…………………………………………………………………………………………..
Κάποτε πια η κοπέλα, κουρασμένη από την πολύωρη ορθοστασία, ζήτησε από τη θεία (της) να της παραχωρήσει για λίγο τη θέση της. Τότε η Καικιλία της είπε: «Ευχαρίστως σου παραχωρώ τη θέση μου». Λίγο (καιρό) αργότερα η ίδια η πραγματικότητα επιβεβαίωσε αυτόν το λόγο.

Β1. 
sutorum
pari salutatione
plurium
magnopere / magno opere - magis - maxime
pondera
vultibus
minister
locupletiore
ipsis
loca
sedum
postremo / postumo

Β2. 
redibunt / redeunto
occursu
instituturum esse
emissent
docendo
affer / afferte (adfer / adferte)
usurum esse / usum fore
soluturus fuit
mavis / malis
fatiscendae
cessisse

Γ1α. 
Caesaris: γενική του ενδιαφερομένου προσώπου στο interfuit
publice: επιρρηματικός προσδιορισμός του τρόπου στη μετοχή
missum
risu: αφαιρετική οργανική του τρόπου στο ρήμα solvit
quam fieri: β΄όρος σύγκρισης με α΄όρο σύγκρισης το imperare και
συγκριτική λέξη το malle.
sibi: δοτική προσωπική χαριστική που συνάπτεται με το cederet.
Δηλώνει έμμεση αυτοπάθεια.

Γ1β. 
Δευτερεύουσα ουσιαστική βουλητική, λειτουργεί ως έμμεσο
αντικείμενο στο ρήμα rogavit της κύριας πρότασης που προηγείται.
Εισάγεται με τον βουλητικό σύνδεσμο ut, γιατί είναι καταφατική.
Εκφέρεται με υποτακτική, γι αυτό το περιεχόμενό της δηλώνει κάτι
το απλώς επιθυμητό και χρόνου παρατατικού (cederet) γιατί
εξαρτάται από ρήμα ιστορικού χρόνου (rogavit). Έχουμε ιδιομορφίαστην ακολουθία των χρόνων, καθώς η βούληση είναι ιδωμένη τη στιγμή που εμφανίζεται στο μυαλό του ομιλητή και όχι τη στιγμή της πιθανής πραγματοποίησής της. (συγχρονισμός της κύριας με τη δευτερεύουσα πρόταση).
Ευθύς λόγος: matertera, mihi paulisper loco cede

Γ1γ. ad eum mango pondere publice misso allato

Γ2α. utor quidam eo exemplo incitatus est.

Γ2β. Manius Curius incitat supervacaneae legationis ministros, ut
narrent Samnitibus se malle locupletibus imperare quam ipsum fieri
locupletem.

Γ2γ. Tum Caecilia puellae dixit se libenter illi sua sede cedere.

Γ2δ. ut corvum (Caesar) emeret

Χαρακτηριστικά της παραδοσιακής ποίησης

Γενικά στην τέχνη και ειδικότερα στην ποίηση υπάρχει από εποχή σε εποχή εξέλιξη, σε σημείο που να μιλάμε για παραδοσιακά και μοντέρνα έργα, εννοώντας αυτά που έχουν γραφεί στο παρελθόν και τα πιο πρόσφατα αντίστοιχα. Τα χαρακτηριστικά των παραδοσιακών και μοντέρνων ποιημάτων είναι ευδιάκριτα στα έργα των ποιητών.
Η παραδοσιακή ποίηση υποτάσσει το ποίημα σε ορισμένους κανόνες. Ο κυριότερος είναι πως το ποίημα πρέπει να διέπεται από λογική αλληλουχία. Γενικά οι ποιητές που γράφουν παραδοσιακά ποιήματα προσέχουν ιδιαίτερα τα εξωτερικά - μορφικά στοιχεία του ποιήματος, δηλαδή διατηρούν ίδιο αριθμό στίχων σε κάθε στροφή, σέβονται αυστηρά το μέτρο, κάνουν αυστηρή χρήση των σημείων στίξης. Επίσης στα παραδοσιακά ποιήματα θίγονται θέματα εύκολα και κατανοητά και η επιλογή των λέξεων και φράσεων είναι πολύ προσεκτική. Δεν λείπει βέβαια και η φροντίδα για τα εσωτερικά στοιχεία του ποιήματος, όπως είναι οι κατανοητές ιδέες, το προσεγμένο λεξιλόγιο. Υπάρχουν λοιπόν αυστηροί κανόνες, οι οποίοι τηρούνται σε κάθε παραδοσιακό ποίημα.


ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ
1. Η δομή του ποιήματος βασίζεται στις στροφές, οι οποίες έχουν σταθερό αριθμό στίχων. 
2. Οι στίχοι έχουν ορισμένο αριθμό συλλαβών. 
3. Οι στίχοι έχουν συγκεκριμένο μέτρο (ιαμβικό, τροχαϊκό κτλ.) που παραμένει σταθερό.
4. Υπάρχει ομοιοκαταληξία. 
5. Η χρήση των σημείων στίξης είναι σύμφωνη με τους κανόνες της γλώσσας.
6. Συνήθως, χρησιμοποιούνται λέξεις ποιητικές (δηλαδή λέξεις που δε συνηθίζονται στη κοινή καθημερινή ομιλία, είναι εντυπωσιακές και συχνά δημιούργημα των ποιητών).
7. Λυρισμός (έκφραση αισθημάτων) και μουσικότητα
8. Αποφεύγονται οι διασκελισμοί (δηλαδή το νόημα ολοκληρώνεται στον στίχο)
9. Λογική αλληλουχία (η λογική είναι το βασικό γνώρισμα με το οποίο θα προσεγγίσουμε το ποίημα).
10. Προσεκτικό λεξιλόγιο
11. Συγκεκριμένα θέματα και θεματικά μοτίβα (πατρίδα, φύση όραμα, έρωτας θάνατος)

Επομένως, η παραδοσιακή ποίηση δεν έχει ελεύθερο στίχο και καθημερινό λεξιλόγιο, δεν είναι σκοτεινή στα νοήματά της και δεν διακατέχεται από το άλογο στοιχείο που θα την έκανε ακατανόητη.

ΤΙΤΛΟΣ ΠΟΙΗΜΑΤΟΣ: Από τον τίτλο του ποιήματος μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε το περιεχόμενο του ποιήματος .

ΜΕΤΡΙΚΗ: Στην παραδοσιακή ποίηση το ποίημα οργανώνεται σε στροφές με συγκεκριμένο και σταθερό αριθμό στίχων. Το μέτρο είναι απαραίτητο και δημιουργεί ένα ρυθμό στο στίχο και μία μουσικότητα. Κάθε στίχος αποτελείται από συγκεκριμένο και σταθερό αριθμό συλλαβών, ενώ ο ποιητής προσέχει ακόμα και ποια συλλαβή της τελευταίας λέξης του στίχου τονίζεται (και ο στίχος ονομάζεται ανάλογα οξύτονος, παροξύτονος ή προπαροξύτονος). Η ομοιοκαταληξία είναι παρούσα και εύηχη (σταυρωτή: α-δ, β-γ - πλεχτή: α-γ, β-δ) - ζευγαρωτή: α-β, γ-δ).
  
ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ: Το λεξιλόγιο είναι προσεγμένο, δηλαδή, οι λέξεις επιλέγονται με αυστηρότητα από τον ποιητή, που κοιτάζει να ανταποκρίνονται στο μέτρο – ρυθμό του ποιήματος αλλά να έχουν και μία αισθητική, να μην ανήκουν στο καθημερινό λεξιλόγιο που θα προσέγγιζε την πεζότητα της καθημερινής εμπειρίας μας. Μερικές φορές αυτή η επιλογή λέξεων έχει ως αποτέλεσμα να εμφανίζονται βαρύγδουπες λέξεις που προκαλούν εντυπωσιασμό αλλά είναι κενές από ουσιαστικό περιεχόμενο και εκφραστική δύναμη. 

ΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΣΑΦΗΝΕΙΑ: Οι λέξεις που αποδίδουν το νόημα του ποιήματος διατηρούν μέσα στη συνοχή του ποιήματος την «κανονική» τους σημασία, αποδίδονται δηλαδή στην κυριολεξία τους και όχι τόσο με μια μεταφορική διάθεση. Δεν αποσυνδέονται από το νόημά τους για να παίξουν το ρόλο ενός συμβόλου σε ένα λόγο που είναι μεταφορικός. Έτσι, το νόημα του ποιήματος είναι σαφές, ξεκάθαρο, πολλές φορές προδίδεται από τον τίτλο του ποιήματος (ο τίτλος είναι δηλωτικός του περιεχομένου) και δεν υπάρχουν δυσκολίες στην προσπέλασή του από τον αναγνώστη. Η σαφήνεια οφείλεται στην απουσία πολυσημίας, δεν εκλαμβάνεται δηλαδή μια λέξη με πολλά διαφορετικά νοήματα.

ΘΕΜΑΤOΛΟΓΙΑ: Το ποιητικό θέμα είναι εμφανές, συνήθως ένα και συγκεκριμένο, εντοπίζεται εύκολα, καθώς η ανάπτυξή του ακολουθεί μια λογική πορεία. Υπάρχει ένας λογικός ειρμός που συνδέει τα νοήματα και τις εικόνες, μια καλά προσχεδιασμένη πορεία, χωρίς λογικά άλματα ή ελλιπείς αναφορές που δεν γίνονται άμεσα (ή και ποτέ) κατανοητές ή με τον ίδιο τρόπο από τον αποδέκτη του ποιήματος (ελλειπτικότητα νοήματος). Λογική σύνδεση νοημάτων σημαίνει, επίσης ότι οι αναφορές του ποιητή δεν μεταδίδονται συνειρμικά, αλλά λογικά.

ΣΧΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΥ: Τα σχήματα λόγου και κυρίως οι μεταφορές δεν εκπλήσσουν, δεν παρουσιάζονται απροσδόκητες, «σουρεαλιστικές» εικόνες, που χαρακτηρίζονται από εκφραστική τόλμη (αλλά από χαμηλή γνωστική αξία). 

ΣΤΙΞΗ: Η στίξη είναι κανονική και είναι σύμφωνη με τους κανόνες της γλώσσας, αποφεύγοντας έτσι την αστιξία που παρατηρούμε στην μοντέρνα ποίηση.

ΜΟΥΣΙΚΟΤΗΤΑ: Επιτυγχάνεται με: Χρήση μουσικών λέξεων ή επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων ή στίχων , επαναλαμβανόμενα μοτίβα. Μουσικός ρυθμός, μέτρο , ομοιοκαταληξία.

ΣΤΟΧΟΣ: O στόχος του ποιήματος είναι η αισθητική απόλαυση μέσα από την τήρηση συμβάσεων ενώ παράλληλα γίνεται προσπάθεια ώστε το ποίημα να απέχει πολύ από τον καθημερινό λόγο και φυσικά τον πεζό λόγο.

ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

• Σολωμός
• Παλαμάς
• Μαβίλης

ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

• Καβάφης
• Σικελιανός
• Καρυωτάκης  

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

Λήθη, Λορέντζος Μαβίλης

Καλότυχοι οι νεκροί που λησμονάνε

την πικρία της ζωής. Όντας βυθίσει 

ο ήλιος και το σούρουπο ακλουθήσει, 

μήν τους κλαίς, ο καημός σου όσος και νάναι.

Τέτοιαν ώρα οι ψυχές διψούν και πάνε

στης λησμονιάς την κρουσταλλένια βρύση΄

μά βούρκος το νεράκι θα μαυρίσει,

ά στάξει γι' αυτές δάκρυ όθε αγαπάνε.

Κι αν πιούν θολό νερό ξαναθυμούνται.

Διαβαίνοντας λιβάδια από ασφοδύλι, 

πόνους παλιούς, που μέσα τους κοιμούνται.

Ά δε μπορείς παρά να κλαίς το δείλι,

τους ζωντανούς τα μάτια σου ας θρηνύσουν:

Θέλουν μά δε βολεί  να λησμονήσουν.

-----------------------------------------------

Στο παραπάνω ποίημα παρατηρούμε τα εξής 

• Το ποίημα ξεκινά από μαι ιδέα: οι νεκροί είναι καλότυχοι γιατί λησμονούν,με το θάνατό τους, τις πίκρες και τα βάσανα της ζωής.
• Λεξιλόγιο απλό και καθαρό
• Το θέμα εντοπίζεται εύκολα και αναπτύσσεται λογικά
• Ο τίτλος αποκαλύπτει το περιεχόμενο του ποιήματος
• Ο μουσικός τόνος του ποιήματος εξασφαλίζεται από τον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο και την ύπαρξη ομοιοκαταληξίας.
• Υπάρχει νοηματική αλληλουχία
• Είναι διάχυτος ο λυρισμός και εκφράζονται στοιχεία μελαγχολίας και απαισιοδοξίας.

 

 

Χαρακτηριστικά της νεοτερικής ή μοντέρνας ποίησης

Στη μοντέρνα ποίηση περνούν εικόνες όχι πάντα ολοκληρωμένες, αλλά ασχημάτιστες, έτσι όπως ανεβαίνουν από το υποσυνείδητο του ποιητή την ώρα της δημιουργίας του ποιήματος. 
Διαπιστώνουμε, επίσης, την ανάμειξη και εναρμόνιση του συνειδητού και του ασυνείδητου στοιχείου, του οράματος και της δεδομένης κατάστασης, του ονείρου και της παραγματικότητας, αλλά διακρίνεται και για τη συνειρμική λειτουργία της μνήμης που επιτρέπει την εναλλαγή εντυπώσεων και χρονικών ή τοπικών πεδίων αναφοράς, δημιουργώντας έτσι ένα ποιητικό κόσμο (Μαρκαντωνάτος, 1996: 208). 
Η λογική αλληλουχία, που διέπει κάθε παραδοσιακό ποίημα χαλαρώνει και το ποίημα λειτουργεί βασικά με τους μηχανισμούς των προεκτάσεων. Ενώ στην παλαιά ποίηση το νόημα παράγεται και μεταδίδεται με μια έλλογη αλληλουχία της συγκίνησης, στη μοντέρνα μεταδίδεται σε μια αλληλουχία που συμπεριφέρεται χωρίς να σέβεται τα όρια του έλλογου, όπως το έχουμε συνηθίσει (Βαγενάς, 1984: 24). 
Η γλώσσα που χρησιμοποιείται είναι η καθημερινή και συχνά επιλέγονται στοιχεία που θεωρούνται αντιποιητικά. Είναι εξίσου αισθητός ο κυρίαρχος καθημερινός λόγος που ανανεώνει ρηξικέλευθα την ποιητική έκφραση καθώς και την αίσθηση της δραματικότητας, σε αντίθεση με το λεξιλόγιο της παλιάς ποίησης που πλέον τείνει να μοιάζει με το λεξιλόγιο της πεζογραφίας (Μαρκαντωνάτος, 1996:209). 
Η μορφή του ποιήματος διαλύεται και υπάρχει μια διάθεση για πειραματισμό. 
Ο στίχος είναι ελεύθερος, καταργούνται οι κανόνες που αφορούν το μέτρο και την ομοιοκαταληξία.
Αναπτύσσεται η δραματικότητα σε σύγκριση με τη λυρικότητα της παλαιάς ποίησης. 
Υπάρχει σκοτεινότητα διανοητικής φύσεως που κάνει δύσκολη την περιγραφή του νοήματος (Βαγενάς, 1984:17). 
Τα διακοσμητικά στοιχεία και η φροντίδα για το ωραίο ύφος εγκαταλείπονται. 
Χρησιμοποιούνται τολμηρές μεταφορές και απροσδόκητοι συνδυασμοί λέξεων. 
Το περιεχόμενο παραμένει κρυφό και γίνεται δύσκολα κατανοητό στον αναγνώστη. 
Γενικά η μοντέρνα ποίηση αμφισβητεί κάθε κανόνα που αφορά τη μορφή του ποιήματος, είναι πιο ελεύθερη και θέτει σε λειτουργία τη δύναμη της φαντασίας.

ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ

1. Ελεύθερος στίχος

2. Καθημερινό λεξιλόγιο

3. Ακανόνιστη στίξη

4. Πολυσημία, νέα νοηματική φόρτιση λέξεων- πρωτότυπη χρήση συμβόλων

5. Υποδήλωση ή απόκρυψη του θεματικού κέντρου

6. Δυσνόητη ποίηση-άλογο στοιχείο

7. Τίτλος προβληματικός, νοηματικά ανενεργός

8. Δραματικότητα


 

Ο ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΣΤΙΧΟΣ: Αν και η νεοτερική ποίηση διαφοροποιείται από την παραδοσιακή στο ότι έχει απελευθερωθεί από την τυραννία της ομοιοκαταληξίας, ωστόσο συχνότατα υπάρχει ένας εσωτερικός συντακτικός ρυθμός, που υπαγορεύεται από την κίνηση του εσώτερου κόσμου του ποιητή και από το ποιόν και την ένταση του πάθους του.

Η ΔΡΑΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΣΤΙΧΟΥ: Σε αντίθεση με τη λυρικότητα του παλιού, του παραδοσιακού στίχου, ο στίχος ενός μοντέρνου ποιήματος δεν κόβεται αναγκαστικά εκεί που υπαγορεύει η σύνταξη (ούτε πολύ περισσότερο, εκεί που συμπληρώνονται οι συλλαβές του στίχου, οι ορισμένες από τη χρησιμοποιούμενη στιχουργική φόρμα). Ο ποιητής δε νοιάζεται να μας δώσει ένα άρτιο συντακτικά νόημα, αλλά συχνά μας ξαφνιάζει, κόβοντας το στίχο σε σημείο που δεν το περιμένουμε. Κι ωστόσο αυτός, κόβοντάς τον εκεί, έχει τους λόγους του. Είτε θέλει ν΄ αντικρίσει το πράγμα από μια νέα οπτική γωνία είτε θέλει να δώσει έμφαση σε κάτι είτε ακόμα να μας κάνει να προσέξουμε ιδιαίτερα κάποιες αδιόρα-τες αποχρώσεις του πάθους ή της συγκίνησης. Η διακύμανση του ρυθμού έχει σκοπό να μας κάμει κοι-νωνούς των δικών του εσωτερικών κλυδωνισμών.

Η ΧΡΗΣΗ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ: Σε αντίθεση με το «ποιητικό» λεξιλόγιο της παλιάς ποίησης, η μοντέρνα ποίηση χρησιμοποιεί, χωρίς καμιά επιφύλαξη, το λεξιλόγιο του καθημερινού προφορικού λόγου. Αλλά και κάτι ακόμα. Η μοντέρνα ποίηση δε χρησιμοποιεί μόνο το καθημερινό λεξιλόγιο, μα και λέξεις λόγιες, που μόνο σε μια μελέτη ή πραγματεία, άρθρο κ.λπ. θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν. Η μοντέρνα ποίηση, λοιπόν, δε διστάζει να παίρνει λέξεις κι εκφράσεις απ΄ οποιαδήποτε περιοχή του γραπτού ή προφορικού λόγου, αρκεί αυτό να εξυπηρετεί τους σκοπούς του ποιήματος.

ΣΚΟΤΕΙΝΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΣΑΦΕΙΑ: Η σκοτεινότητα βασίζεται κυρίως στην άλογη σύλληψη των πραγμάτων, η οποία είναι κατά βάθος ηθελημένη και τεχνητή. Χρησιμοποιεί εικόνες άλογες ή και σύμβολα που δεν μπορούν ν΄ αναχθούν σε καθολική αναγνώριση κι αποδοχή, αλλά στέκονται πεισματικά σ΄ έναν καθαρά προσωπικό κι απαραβίαστο χώρο που ο αναγνώστης, αν θέλει να προσεγγίσει το ποίημα νοηματικά, πρέπει να μαντέψει. Γενικά, η μοντέρνα ποίηση, που στο σημείο αυτό βυθίζεται με το κύριο σώμα της στο χώρο του υπερρεαλισμού, πάει να κλονίσει μέσα μας τις βάσεις του αιτιοκρατίας και να προκαλέσει τη ρήξη με τον κωδικοποιημένο τρόπο που σκεφτόμαστε.

ΤΟΛΜΗΡΟΤΗΤΑ ΣΤΟ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟ ΠΑΡΟΜΟΙΩΣΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑΦΟΡΩΝ: Όταν η ανομοιότητα ανάμεσα στα στοιχεία της παρομοίωσης ή της μεταφοράς υπερβούν κάποιο όριο, τότε τα σχήματα αυτά μπαίνουν στην περιοχή του παράλογου.

(α) Να υπάρχει όσο γίνεται μικρότερη – και στην πιο συνεπή περίπτωση – καμιά σχέση ανάμεσα στους κύριους όρους της παρομοίωσης ή της μεταφοράς.

(β) Η σύζευξη των δύο στοιχείων της παρομοίωσης ή της μεταφοράς να παρουσιάζει το μεγαλύτερο δυνατό βαθμό αυθαιρεσίας.

(γ) Η εικόνα να μην μπορεί να αναχθεί σε καμιά λογική επεξεργασία ή δικαιολόγηση.

ΑΛΟΓΗ ΑΛΛΗΛΟΥΧΙΑ ΤΩΝ ΕΚΦΡΑΖΟΜΕΝΩΝ: Τα νοήματα, όπως εκτίθενται στους στίχους ενός μοντέρνου ποιήματος, δεν ακολουθούν μια φυσική νοηματική σειρά ή κάποια συλλογιστική διάταξη. Οι στίχοι που διαδέχονται ο ένας τον άλλο είναι δυνατό να μην έχουν καμιά νοηματική σχέση μεταξύ τους. Οι ποιητές γράφουν χωρίς καμία παρέμβαση ή κανέναν έλεγχο της συνείδησης, υποχωρώντας στα κελεύσματα ή τις παρορμήσεις του υποσυνειδήτου τους. Οι εικόνες του διαδέχονται η μια την άλλη κατά το μηχανισμό του ονειρικού συνειρμού.

ΑΜΦΙΣΗΜΙΑ Ή ΠΟΛΥΣΗΜΙΑ ΤΩΝ ΛΕΞΕΩΝ: Μερικές από τις λέξεις ή εκφράσεις που χρησιμοποιούνται δεν είναι μονοσήμαντες, αλλά επιδέχονται πολλές ταυτίσεις κι ερμηνείες. Με αυτό τον τρόπο, η αμφισημία ή η πολυσημία μπορούν να θέσουν σε κίνηση τον εσωτερικό κόσμο του αναγνώστη και να τον υποβοηθήσουν έτσι να προβάλει μέσα στο ποίημα το δικό του κόσμο και το δικό του προβληματισμό. Η μοντέρνα ποίηση αφήνει περιθώρια για προβολές και ταυτίσεις, που ίσως δε βρίσκονται ούτε στις αρχικές προθέσεις του ποιητή. Δίνει ερεθίσματα, για να προβάλει ο αποδέκτης πάνω στο ποιητικό κείμενο το δικό του εσωτερικό κόσμο. Κι εκεί ακριβώς βρίσκεται και το κριτήριο για την αισθητική αξία ενός μοντέρνου ποιήματος: μέχρι ποιο βαθμό είναι ικανό να θέσει σε κίνηση τον εσωτερικό κόσμο του αποδέκτη, που έτσι γίνεται παράλληλα κι ο ίδιος ένας δημιουργός, αφού μεταπλάθει μέσα του τα αισθητικά ερεθίσματα και δημιουργεί έναν κόσμο, που ίσως και να μην έχει καμία σχέση με τον κόσμο, μέσα στον οποίο ο αρχικός δημιουργός κινήθηκε όταν δημιουργούσε. Ένας αληθινός ποιητής, λέει ο Ρ. Scholes, «μας προσφέρει την ευχαρίστηση να βοηθούμε στη δημιουργία του ποιήματός του», έτσι καθώς το αναπλάθουμε μέσα μας, στοιχειοθετώντας τον κόσμο του, με την προβολή πάνω στους βασικούς του αρμούς λίγων ή πολλών από τα στοιχεία και τα υλικά του δικού μας κόσμου.

ΕΚΦΡΑΣΗ ΜΕ ΕΙΚΟΝΕΣ: Οι εικόνες της μοντέρνας ποίησης στηρίζονται στην υπέρβαση της πραγματικότητας, με συνδυασμό στοιχείων απόλυτα ετερόκλητων. Επίσης, δεν αντανακλούν τα δεδομένα της εμπειρίας, επεξεργασμένα από τη συνείδηση και διευρυμένα από τη φαντασία και τις συγκινησιακές παρωθήσεις, αλλά έρχονται κατευθείαν από το ασυνείδητο, αμακιγιάριστες, απροσποίητες, απειθάρχητες κι ίσως αλλόκοτες, μα φρέσκες και πρωτογέννητες, που διαστέλλουν το οπτικό μας πεδίο και μας δίνουν μιαν άλλη διάσταση και όψη της πραγματικότητας.

ΑΣΤΙΞΙΑ: Η έλλειψη στίξης στερεί από τον αναγνώστη τις υποδείξεις ποιητικής ανάγνωσης, ώστε ο ίδιος να το διαβάσει και να το νοηματοδοτήσει όπως θέλει.


ΕΚΠΡΟΣΩΠΟΙ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΠΟΙΗΣΗΣ

• Σεφέρης
• Ρίτσος
• Ελύτης 
• Βαφόπουλος
• Καββαδίας 
• Εγγονόπουλος
• Βαλαωρίτης
• Σαχτούρης
• Βρεττάκος
• Εμπειρίκος
• Γκάτσος 
• Δημουλά

 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ

• Καβάφης
• Σικελιανός
• Καρυωτάκης  

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΜΟΝΤΕΡΝΑΣ ΠΟΙΗΣΗΣ 

Τα δώρα, Μίλτος Σαχτούρης

Σήμερα φόρεσα ένα
ζεστό κόκκινο αίμα
σήμερα οι άνθρωποι μ΄ αγαπούν
μια γυναίκα μου χαμογέλασε
ένα κορίτσι μου χάρισε ένα κοχύλι
ένα παιδί μου χάρισε ένα σφυρί

Σήμερα γονατίζω στο πεζοδρόμιο
καρφώνω πάνω στις πλάκες
τα γυμνά άσπρα ποδάρια των περαστικών
είναι όλοι τους δακρυσμένοι
όμως κανείς δεν τρομάζει
όλοι μείναν στις θέσεις που πρόφτασα
είναι όλοι τους δακρυσμένοι
όμως κοιτάζουν τις ουράνιες ρεκλάμες
και μια ζητιάνα που πουλάει τσουρέκια
στον ουρανό

Δυο άνθρωποι ψιθυρίζουν 
τι κάνει την καρδιά μας καρφώνει;
ναι την καρδιά μας καρφώνει
ώστε λοιπόν είναι ποιητής 

-----------------------------------------

Στο παραπάνω ποίημα παρατηρούμε τα εξής

• Ελεύθερος στίχος
• Απουσία μέτρου
• Απουσία ομοιοκαταληξίας
• Γενικά δεν υπάρχουν σημεία στίξης
• Δεν υπάρχουν στροφές και θυμίζει πεζό λόγο
• Καθημερινή γλώσσα
• Απουσία ηχηρών και εντυπωσιακών εκφραστικών μέσων
• Οι λέξεις δεν χρησιμοποιούνται με την κυριολεκτική τους σημασία αλλά με την συμβολική και μεταφορική τους σημασία
• Δυσνόητο περιεχόμενο ποιήματος
• Τα νοήματα του ποιήματος δεν ερμηνεύονται με την απλή συμβατική λογική
• Ο τίτλος δεν αποκαλύπτει το περιεχόμενο του ποιήματος

Σχήματα Λόγου

 

 

Στη λογοτεχνία, με τον όρο αισθητική ανάλυση αποκαλούμε τη μελέτη του ύφους και της μορφής ενός κειμένου, δηλαδή την επισήμανση όλων των εκφραστικών τρόπων και μέσων που χρησιμοποιεί ο λογοτέχνης για να μεταδώσει τις ιδέες και τα συναισθήματα του.

Λογοτεχνικό ύφος ονομάζουμε τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο ένας λογοτέχνης «ντύνει» τις σκέψεις του, τους ιδιαίτερους εκφραστικούς τρόπους και τα εκφραστικά μέσα που υιοθετεί (σχήματα λόγου, λεξιλόγιο, αφηγηματικές τεχνικές), τη γλώσσα, τις γραμματικο-συντακτικές επιλογές, το μέτρο, τη στιχουργική, το λογοτεχνικό ρεύμα που ακολουθεί. Το ύφος μπορεί να χαρακτηριστεί ως λιτό, επιτηδευμένο, πομπώδες, φυσικό, ανιαρό, παραστατικό κτλ.

Η τεχνική του συγγραφέα σχετίζεται με τις επιλογές του ως προς τους αφηγηματικούς τρόπους, την οπτική γωνία της αφήγησης, το ύφος (γλώσσα, λεξιλόγιο, σχήματα λόγου κτλ.), το θέμα, τα πρόσωπα, τη δομή, την κλιμάκωση της δράσης, το χώρο, το χρόνο κτλ.

Τα σχήματα λόγου εντάσσονται στη διερεύνηση των εκφραστικών τρόπων και μέσων του συγγραφέα και ονομάζονται οι «ιδιορρυθμίες» του λόγου που επιλέγει ο λογοτέχνης για να κάνει πιο ζωντανό και παραστατικό το λόγο του, για να κερδίσει περισσότερο το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Τα σχήματα λόγου καλλιεργήθηκαν στην αρχαιότητα από τους σοφιστές (περίφημα ήταν τα «γοργίεια σχήματα») και χρησιμοποιήθηκαν τόσο στην ποίηση όσο και στην πεζογραφία. Οι αρχαίοι ρήτορες έκαναν διάκριση ανάμεσα στα «σχήματα λέξεως» και τα «σχήματα διανοίας».

Στα «σχήματα λέξεως» ή λεκτικά σχήματα περιλαμβάνονται σχήματα λόγου σχετικά με τη θέση των λέξεων και σχετικά με τη γραμματική συμφωνία των λέξεων.

Στα «σχήματα διανοίας» ή νοηματικά σχήματα περιλαμβάνονται σχήματα λόγου σχετικά με την πληρότητα του λόγου και σχετικά με τη σημασία λέξεων ή φράσεων.

Σχετικά με τη θέση των λέξεων

Υπερβατό: 

Όταν μια λέξη ή φράση παρεμβάλλεται ανάμεσα σε δύο όρους που έχουν μεταξύ τους στενή λογική και συντακτική σχέση.

-Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει.

-Πίνω το ωριοστάλαχτο της πλάκας το φαρμάκι.

 

Πρωθύστερο: 

Μια λέξη ή έννοια μπαίνει δεύτερη, ενώ λογικά και χρονικά προηγείται.

-Εγδύθη ο νιος και άλλαξε κι έβγαλε το ζουνάρι.

-Μάη μου, Μάη δροσερέ, κι Απρίλη λουλουδάτε.

 

Αναστροφή: 

Όταν ανατρέπεται η φυσική σειρά των λέξεων ή των προτάσεων σκόπιμα για να αποκτήσει ο λόγος μεγαλύτερη ζωντάνια και εκφραστικότητα.

-Και των μαλλιών / της τ' ωραίο πλήθος / πάνω στο στήθος λάμπει ξανθό.

 

Χιαστό: 

Όταν παρατίθενται δύο ζεύγη εννοιών και η τρίτη έννοια αντιστοιχεί στη δεύτερη και η τέταρτη στην πρώτη (σε σχήμα Χ).

-Αφήνει η μάνα το παιδί και το παιδί τη μάνα.

(αφήνει) η μάνα      το παιδί

το παιδί       τη μάνα

-Το Σούλι κι αν προσκύνησε, κι αν Τούρκεψεν η Κιάφα.

 

Κύκλος: 

Όταν μια πρόταση ή μια περίοδος αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη.

-Σταθήτε αντρειά σαν Έλληνες και σαν Γραικοί σταθήτε.

-Μοναχή το δρόμο επήρες, εξανάλθες μοναχή.

 

Παρήχηση: 

Όταν ένας συγκεκριμένος φθόγγος (προπαντός σύμφωνο) επαναλαμβάνεται σε μια φράση.

-Ο σιγαλός αιγιαλός εγέλα γάλα όλος àεπανάληψη του γ και του λ.

-Ανάκουστος κελαϊδισμός και λιποθυμισμένος àεπανάληψη του σ.

 

  Παρονομασία ή ετυμολογικό σχήμα: 
 Όταν λέξεις ομόηχες, πολλές φορές συγγενείς ετυμολογικά, μπαίνουν η μια κοντά στην άλλη.

-Σκλάβος ραγιάδων έπεσες και ζεις ραγιάς ραγιάδων.

-Να 'μουν κλέφτης να τα κλέψω / κουρσευτής να τα κουρσέψω.

 

Ομοιοτέλευτο ή ομοιοκατάληκτο: 

Όταν στο τέλος συνεχόμενων προτάσεων ή περιόδων υπάρχουν λέξεις με την ίδια κατάληξη.

-Τον πύργο πύργο πάει και γυροβολάει.

 

Ασύνδετο: 

Όταν όροι πρότασης ή προτάσεις μπαίνουν η μία μετά την άλλη χωρίς σύνδεσμο.

-Δυσκολοχώριστα, πουλιά, αγόρια, ανθοί, κοράσια, / τα λόγια στα φιλιά απαλά, τα στόματα κεράσια.

 

Πολυσύνδετο: 

Όταν αλλεπάλληλες λέξεις ή προτάσεις συνδέονται με το και ή το δε.

-Κι η προσευχή κι ο πειρασμός κι η δύναμη κι η αστένια.

Σχετικά με τη γραμματική συμφωνία των λέξεων

1. Κατά το νοούμενο: 

Όταν η σύνταξη ακολουθεί το νόημα και όχι το γραμματικό τύπο της λέξης.

-Ο κόσμος χτίζουν εκκλησιές, χτίζουν και μοναστήρια.

 

Σύμφυρση: 

Όταν δύο συντάξεις αναμειγνύονται, γιατί στο μυαλό του συγγραφέα έρχονται ταυτόχρονα δύο διαφορετικές εκφράσεις, αλλά με το ίδιο νόημα.

-Ο Γιώργος και ο Πέτρος παίζουν (αντί: ο Γιώργος παίζει με τον Πέτρο),

-Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε.

 

Ανακόλουθο: 

Όταν υπάρχει συντακτική ασυμφωνία όρων που προηγούνται με όρους που ακολουθούν.

-Εγώ δε με μέλει ( αντί: εμένα δε με μέλει).

-Να μου το πάρεις, ύπνε μου, τρεις βίγλες θα του βάλω, / τρεις βίγλες, τρεις βιγλάτορες, κι οι τρεις αντρειωμένοι (αντί: και τους τρεις αντρειωμένους).

 

Καθολικό και μερικό (καθ' όλον και μέρος): 

Όταν ένας όρος μιας πρότασης, ο οποίος φανερώνει διαιρεμένο σύνολο, αντί να τεθεί σε γενική διαιρετική ή ως εμπρόθετος προσδιορισμός με: από + αιτιατική, εκφέρεται ομοιόπτωτα προς τον όρο που φανερώνει μέρος του συνόλου.

-Τρία κομμάτια σύννεφα στον Όλυμπο, στη ράχη (αντί στον Όλυμπο, πρέπει να τεθεί στου Όλυμπου ).

-Οι μαύροι μου όσοι το άκουσαν, όλοι βουβοί απομείναν ( αντί οι μαύροι, πρέπει να τεθεί από τους μαύρους).

 

Έλξη: 

Όταν ένας όρος μιας πρότασης «έλκεται» (επηρεάζεται) από όρο άλλης πρότασης και δε συμφωνεί με την πρόταση στην οποία ανήκει.

-Ήθελα να 'μουν τσέλιγκας, να 'μουν και παλικάρι (αντί: να είμαι. Έλκεται από το ρ. ήθελα και μπαίνει κι αυτό στην οριστική παρατατικού).

 

  Υπαλλαγή: 
 Όταν ο επιθετικός προσδιορισμός μιας γενικής κτητικής πηγαίνει ως επιθετικός προσδιορισμός στο όνομα που προσδιορίζει η γενική.

-Τ' αντρειωμένα κόκαλα ξεθάψτε του γονιού σας (αντί:  ξεθάφτε τα κόκαλα τα' αντρειωμένου γονιού σας).

 

Πρόληψη: 

Όταν το υποκείμενο της δευτερεύουσας πρότασης μπαίνει προληπτικά ως αντικείμενο της κύριας, ενώ κανονικά αντικείμενο έπρεπε να είναι η δευτερεύουσα πρόταση.

-Ποιος είδε τον αμάραντο σε τι γκρεμό φυτρώνει (αντί: Ποιος είδε σε τι γκρεμό φυτρώνει ο αμάραντος).

-Σας γνωρίζω ποιοι είστε (αντί: Γνωρίζω ποιοι είστε εσείς).

Σχετικά με την πληρότητα του λόγου

Α. Έλλειψη ή βραχυλογία: 

Όταν μερικές φορές, χάρη συντομίας, παραλείπονται μια ή περισσότερες λέξεις από μια φράση, που μπορούν να εννοηθούν από τα συμφραζόμενα.

-Κι αν είν' η αγάπη μάγισσα / μάνα η λατρεία κοντά της. / Ο φόβος και το θάμασμα / τα δίδυμα παιδιά της.

-Τι νέα;

 

Το σχήμα της έλλειψης ή βραχυλογίας παρουσιάζεται και με τις μορφές:

 

1. Σχήμα από κοινού: 

Όταν μια λέξη ή πρόταση που παραλείπεται εννοείται από τα προηγούμενα όπως ακριβώς συναντάται εκεί, χωρίς να μεταβληθεί.

-Ο Παύλος είναι ψηλός, ο Γιάννης δεν είναι (ενν. ψηλός).

-Ήθελα να διαβάσω, αλλά δεν πρόλαβα (ενν. να διαβάσω).

 

2. Σχήμα εξ αναλόγου: 

Όταν μια λέξη ή πρόταση που παραλείπεται εννοείται από τα προηγούμενα, αλλά κάπως αλλαγμένη (σε πτώση, αριθμό κτλ.).

-Την επόμενη μέρα δεν τηλεφώνησα, όπως είχα σκοπό (ενν. να τηλεφωνήσω).

 

3. Σχήμα εξ αντιθέτου: 

Το ίδιο συμβαίνει και στο σχήμα αυτό, αλλά εδώ δε λαμβάνεται η αναλογία, αλλά η αντίθεση.

-Στο έμπα μπήκε σαν αϊτός, στο ξέβγα σαν πετρίτης (ενν. βγήκε).

 

4. Ζεύγμα: 

Όταν δύο ομοειδείς προσδιορισμοί (συνήθως αντικείμενα) αποδίδονται σε ένα ρήμα, ενώ λογικά ο ένας δεν του ταιριάζει αλλά ταιριάζει σε ένα άλλο ρήμα που εννοείται.

-Ακούει ντουφέκια και βροντούν, σπαθιά λαμποκοπάνε. (Ακούει ντουφέκια -βλέπει σπαθιά.)

-Τρώνε παχιά πρόβατα και κρασί εξαίσιο. (Τρώνε πρόβατα - πίνουν κρασί.)

 

5. Αποσιώπηση: 

Όταν ο ομιλητής ή ο γράφων διακόπτει την ομαλή ροή του λόγου, αποφεύγοντας να πει κάτι για διάφορους λόγους, και στη θέση των φράσεων που παραλείπονται μπαίνουν αποσιωπητικά.

-Περνά από το δάσος το υγρό που τραγουδάει ο γκιόνης / και σαν εσέ πεντάμορφη...

-Αγάπη μου, θυμώνεις,…

--------------------------------------------

Β. Πλεονασμός: 

Ένα νόημα εκφράζεται με περισσότερες λέξεις από όσες χρειάζονται.

-Να μην το ξανακάνεις πάλι.

Στο σχήμα αυτό ανήκουν και τα εξής:

 

1. Εκ παραλλήλου: 

Όταν μια έννοια εκφράζεται συγχρόνως και καταφατικά και αρνητικά.

-Είναι καλός, όχι παλιάνθρωπος.

 

2. Περίφραση: 

Όταν μια έννοια εκφράζεται με δύο ή περισσότερες λέξεις αντί μιας.

-Το άστρο της ημέρας (αντί: ο ήλιος).

-Κάνω χαρά ( αντί: χαίρομαι).

 

3. Ένα με δύο (εν δια δυοίν): 

Όταν μια έννοια εκφράζεται με δύο λέξεις που συνδέονται με το «και», ενώ σύμφωνα με το νόημα η β' έπρεπε να προσδιορίζει την πρώτη.

-Γυναίκες, πού είν' οι άντροι σας κι οι καπεταναραίοι;

-Αστροπελέκι και φωτιά να πέσει στις αυλές σου.

 

4. Επανάληψη: 

Όταν η ίδια λέξη ή έκφραση επαναλαμβάνεται αυτούσια ή ελαφρά αλλαγμένη, για να δώσει στο λόγο δύναμη και χάρη και έμφαση στο συναίσθημα.

-Του τα 'πα σταράτα, μα πολύ σταράτα, πίστεψε με.

-Εκεί καίγονται κόκαλα, κόκαλα ανδρειωμένων.

 

5. Αναδίπλωση: 

Όταν η τελευταία λέξη ή φράση μιας πρότασης επαναλαμβάνεται στην αρχή της επόμενης.

-Αν πέσουνε στον ποταμό, ο ποταμός θα στύψει,

-ήμουν έξω, ήμουν έξω από το χρόνο.

 

6. Επαναφορά: 

Όταν δύο ή περισσότερες προτάσεις αρχίζουν με την ίδια λέξη.

-Ακούω κούφια τα τουφέκια, / ακούω σμίξιμο σπαθιών, / ακούω ξύλα,  ακούω πελέκια, / ακούω τρίξιμο δοντιών.

-Πάψε κόρη τον αργαλειό, πάψε και το τραγούδι.

 

7. Υποφορά και ανθυποφορά: 

Όταν η ερώτηση (υποφορά) ακολουθείται από απάντηση (ανθυποφορά). Το σχήμα παρουσιάζεται με τις εξής μορφές:

 α) Προηγείται ερώτηση, ακολουθεί πιθανή εξήγηση με τη μορφή ερώτησης, και έπειτα αναιρείται η πιθανή εξήγηση και δηλώνεται το τι πραγματικά συμβαίνει.

Τι έχουν της Μάνης τα βουνά και στέκουν βουρκωμένα;

Μην ο βοριάς τα βάρεσε, μην η νοτιά τα πήρε;

-Μήδ' ο βοριάς τα βάρεσε, μηδ' η νοτιά τα πήρε.

Παλεύει ο Καπετάν πασάς με τον Κολοκοτρώνη.

 β) Η απάντηση ακολουθεί αμέσως την ερώτηση.

Κυράδες, τι λογιάζετε, κυράδες, τι τηράτε;

-Εμείς είμαστε κλέφτισες, γυναίκες των Λαζαίων.

 

8. Άρση και θέση:

Όταν πρώτα λέγεται τι δεν είναι κάτι ή τι δε συμβαίνει και αμέσως μετά τι είναι ή τι συμβαίνει.

-Εγώ δεν είμαι Τούρκος ουδέ Κόνιαρος, / είμαι καλογεράκι απ' ασκηταριό.

 

9. Αναφώνηση: 

Είναι μια λέξη ή φράση επιφωνηματική, που φανερώνει τη συναισθηματική κατάσταση αυτού που μιλάει ή γράφει.

-Συμφορά! σε θυμούμαι εκαθόσουν στο πλευρό μου με πρόσωπο αχνό.

-Μάνα μου, σκιάζομαι πολύ!

Σχετικά με τη σημασία λέξεων ή φράσεων

Μεταφορά: 

Όταν μεταφέρεται μια λέξη από την κύρια σημασία της σε άλλη σημασία από μια ιδιότητα που βρίσκει όμοια αυτός που μιλάει ή γράφει κάνοντας μια νοηματική σύγκριση ανάμεσα σε δύο πρόσωπα ή πράγματα (αφηρημένες έννοιες, πράξεις κτλ.)

-το βάρος των ετών

-ο χειμώνας της ζωής

-τα γελαστά λιβάδια

-τα πρόσχαρα ακρογιάλια.

 

Κατεξοχήν: 

Όταν η σημασία μιας λέξης «στενεύει», περιορίζεται και εκφράζει κάτι συγκεκριμένο.

-η Πόλη (ενν. μόνο η Κωνσταντινούπολη)

-ο ποιητής (ενν. μόνο ο Όμηρος)

-ο κυβερνήτης ( ενν. μόνο ο Καποδίστριας)

 

Συνεκδοχή: 

Όταν μια λέξη δε σημαίνει κυριολεκτικά εκείνο που κατά πρώτο λόγο φαίνεται, αλλά κάτι άλλο σχετικό. Οι κυριότερες περιπτώσεις της συνεκδοχής είναι:

α) το μέρος αντί για το όλο:

-Κάθε βρύση και φλάμπουρο, κάθε κλαδί και κλέφτης (αντί: κάθε δέντρο).

β) το ένα αντί για τα πολλά:

-Τούρκος το τριγυρίζει χρόνους δώδεκα (αντί: Τούρκοι).

γ) η ύλη αντί για εκείνο που έχει κατασκευαστεί από την ύλη:

-Να τρώει η σκουριά το σίδερο κι η γης τον ανδρειωμένο (αντί: τα σιδερένια όπλα)

δ) το όργανο αντί για την ενέργεια που παράγεται από αυτό:

-Πάρε το μάτι του αϊτού και τα' αλαφιού το πόδι (αντί: την εξυπνάδα και την ταχύτητα)

ε) Το εικονιζόμενο πρόσωπο αντί για την εικόνα του:

-Φλωριά ρίχνουν στην Παναγιά, φλωριά ρίχνουν στους άγιους (αντί: στην εικόνα της Παναγιάς και στις εικόνες των αγίων).

 

  Μετωνυμία: 
 Όταν το όνομα του δημιουργού χρησιμοποιείται αντί για το δημιούργημα, αυτό που περιέχει κάτι αντί για το περιεχόμενο κτλ. Στη μετωνυμία χρησιμοποιείται:

α) η αιτία αντί για το αποτέλεσμα και κατ' ακολουθία ο δημιουργός αντί για το δημιούργημα, ο συγγραφέας αντί για το έργο, ο εφευρέτης αντί για την εφεύρεση κτλ.

-ο Ήφαιστος (αντί: η φωτιά)

-ο Όμηρος (αντί: η Ιλιάδα και Οδύσσεια)

-ο Μαρκόνι (αντί: ο ασύρματος τηλέγραφος)

β) το αποτέλεσμα αντί για την αιτία:

-Η αδικία τιμωρείται ( αντί: ο άδικος).

γ) το περιεχόμενο αντί γι' αυτό που περιέχει κάτι και αντίστροφα:

-Οι Κορίνθιοι καταστράφηκαν από το σεισμό (αντί: η Κόρινθος).

-Η Αθήνα γλεντάει (αντί: οι Αθηναίοι).

δ) το αφηρημένο αντί για το συγκεκριμένο και αντίστροφα:

-το δίκαιο (αντί: οι δικαστές).

-Οι καλλιτέχνες προάγουν τη ζωή (αντί: η καλλιτεχνία).

 

Λιτότητα: 

Όταν μια λέξη εκφράζεται από την αντίθετη της συνοδευόμενη από άρνηση.

-Σήμερα ξόδεψα όχι λίγα (αντί: πάρα πολλά).

-Όχι αδύνατος (αντί: παχύς),

 

Ειρωνεία: 

Όταν αστειεύεται ή χλευάζει κάποιος χρησιμοποιώντας σκόπιμα λέξεις η φράσεις που έχουν διαφορετική σημασία απ' ό,τι έχει στο νου του.

-Τι ωραία συμπεριφορά! (αντί: άσχημη συμπεριφορά).

 

Ευφημισμός: 

Όταν μια λέξη ή φράση με καλή σημασία χρησιμοποιείται για την ονομασία κακού ή δυσάρεστου πράγματος.

-γλυκάδι ( αντί: ξίδι)

-Εύξεινος ( =φιλόξενος) Πόντος [αντί Άξενος (=αφιλόξενος) Πόντος].

 

Υπερβολή: 

Όταν μια κατάσταση μεγαλοποιείται για να προκαλέσει μεγαλύτερη εντύπωση.

-Στο έμπα χίλιους έκοψε, στο έβγα δυο χιλιάδες.

-Ο βοριάς ξύριζε και σπανούς.

 

Αλληγορία:

 Είναι μια μεταφορική φράση που κρύβει διαφορετικό νόημα από αυτό που δηλώνουν οι λέξεις της. Διαφέρει από τη μεταφορά γιατί δεν περιορίζεται σε μια λέξη, αλλά αποτελεί συνεχές όλο.

-Τ' άσπρισε τα γένια του ο Αϊ-Νικόλας (αντί: χιόνισε του Αγίου Νικολάου).

 

  Αντονομασία: 
 Όταν αντί για τα προσηγορικά ονόματα βάζουμε κύρια και αντί για τα κύρια προσηγορικά ή αντί για κύρια και προσηγορικά άλλες σχετικές λέξεις.

α) Κύρια, αντί για προσηγορικά:

-Μαικήνας (αντί: προστάτης των γραμμάτων)

-Κροίσος (αντί: παρά πολύ πλούσιος)

-Ούννοι (αντί: επιδρομείς)

β) Προσηγορικά, αντί για κύρια:

-Ο πορθητής (αντί: Μωάμεθ)

-Ο εθνικός ποιητής (αντί: Σολωμός)

-Ο γέρος του Μωριά (αντί: Κολοκοτρώνης)

 

  Παρομοίωση: 
Όταν συγκρίνουμε δύο πρόσωπα ή πράγματα ή φαινόμενα που έχουν ομοιότητα μεταξύ τους, προκειμένου να τονιστεί η ιδιότητα του ενός. Η παρομοίωση αρχίζει με τις λέξεις σαν, καθώς, όπως και με το σαν να, όταν έχουμε υποθετική παρομοίωση.

-Μια θάλασσα μέσα μου σα λίμνη γλυκόστρωτη / και σαν ωκεανός ανοιχτή και μεγάλη.

 

  Έμφαση: 

Όταν τοποθετούμε ορισμένες λέξεις, στις οποίες πέφτει το μεγαλύτερο βάρος του λόγου, σε τέτοια θέση, ώστε η προσοχή του αναγνώστη να εστιάζεται σ' αυτές.

-Ω, κακό που με βρήκε μεγάλο! / Το παιδί μου, γιατρέ, το παιδί μου!

 

Αντίθεση:  

 Όταν παρατίθενται και συσχετίζονται δύο έννοιες που έχουν ολότελα διαφορετική σημασία.

-Είναι από μαύρη πέτρα κι είναι απ' όνειρο κι έχει λοστρόμο αθώο, ναύτη πονηρά

 

Οξύμωρο: 

Όταν συνεκφέρονται δύο έννοιες αντιφατικές, οι οποίες στην πραγματικότητα είναι ασυμβίβαστες και ασυνδύαστες, ώστε η μία ν' αποκλείει την άλλη.

-Σπεύδε βραδέως.

-Δώρον άδωρον.

 

Κλιμακωτό: 

Η κλιμάκωση της έντασης σε μια σειρά ενεργειών.

-Ακούω κούφια τα τουφέκια / ακούω σμίξιμο σπαθιών / ακούω ξύλα, ακούω πελέκια / ακούω τρίξιμο δοντιών.

 

   Προσωποποίηση: 

Όταν αποδίδονται ανθρώπινες ιδιότητες σε ζώα, σε αντικείμενα ή αφηρημένες έννοιες.

-Ο Όλυμπος και ο Κίσαβος, τα δυο βουνά μαλώνουν.

Τα συνηθέστερα σχήματα λόγου

Από τα παραπάνω σχήματα λόγου, τα ακόλουθα εμφανίζονται με μεγαλύτερη συχνότητα και έχουν ιδιαίτερη λειτουργία σε ένα αφηγηματικό κείμενο:

Κύκλος / Κυκλικό σχήμα

Κατά το σχήμα του κύκλου μια φράση αρχίζει και τελειώνει με την ίδια λέξη, είναι δυνατό όμως και ένα ολόκληρο αφήγημα να αρχίζει και να τελειώνει με την ίδια φράση. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε για κυκλική δομή του αφηγήματος.

Αποσιώπηση

Κατά την αποσιώπηση παραλείπουμε μια λέξη ή συνήθως μια ολόκληρη φράση από φόβο, οργή, αγανάκτηση, ντροπή κτλ. Η αποσιώπηση συχνά φανερώνει ζωηρή συγκίνηση και αποβλέπει στον προβληματισμό του αναγνώστη ή στη δημιουργία εντυπώσεων.

Επανάληψη

Σε ένα κείμενο μπορούμε να εντοπίσουμε λέξεις ή φράσεις που επανέρχονται αυτούσιες ή ελαφρά παραλλαγμένες, για να δώσουν έμφαση σε μια έννοια ή κατάσταση.

Μεταφορά

Στη λογοτεχνία, μια λέξη μπορεί να χρησιμοποιείται κυριολεκτικά ή μεταφορικά, δηλαδή η σημασία της διευρύνεται και μεταφέρεται σε μια άλλη έννοια. Η μεταφορά μοιάζει με την παρομοίωση, απουσιάζει όμως το «σαν» ή το «όπως». Η μεταφορική χρήση των λέξεων προσδίδει πλούτο, βάθος και δύναμη στο λόγο, ζωντάνια και εκφραστικότητα.

Παρομοίωση

Είναι ο παραλληλισμός ή η σύγκριση δύο προσώπων, πραγμάτων ή αφηρημένων εννοιών, που γίνεται για να φωτιστεί η σημασία του πρώτου συγκρινόμενου στοιχείου μέσω της αντιπαραβολής του με κάτι πιο συγκεκριμένο και σαφές. Συχνά ο σκοπός της παρομοίωσης είναι συνθετότερος: χρησιμοποιείται για να προβληθούν οι βαθύτερες σχέσεις μεταξύ των πραγμάτων ή για να αποκαλυφθεί μια νέα διάσταση ανάμεσα σε δύο συγκρινόμενες καταστάσεις. Η παρομοίωση μοιάζει με τη μεταφορά, αλλά, κατά τον Αριστοτέλη, είναι αισθητικά αμεσότερη και ελκυστικότερη και έχει μεγαλύτερη πυκνότητα.

Προσωποποίηση

Η προσωποποίηση χαρίζει ζωντάνια και κίνηση σε άψυχα αντικείμενα ή αφηρημένες έννοιες και κάνει το λόγο ζωντανό, παραστατικό και πρωτότυπο.

Υπερβολή

Με την υπερβολή μεγεθύνεται μια κατάσταση ή μεγαλοποιείται ένα συναίσθημα. Στόχος της υπερβολής είναι να προβληθεί εντονότερα μια κατάσταση, να αποκτήσει έμφαση και ζωντάνια το κείμενο και να δημιουργηθούν ισχυρές εντυπώσεις.

Αντίθεση

Με την αντίθεση συσχετίζονται ή συνδυάζονται δύο έννοιες, πράγματα ή καταστάσεις ανόμοιες, με στόχο την έκφραση ζωηρών συναισθημάτων. Η αντίθεση είναι ένα αριστοτεχνικό μέσο για την αντιπαραβολή δύο λέξεων ή φαινομένων, τα οποία μέσα από την αντιδιαστολή τους φωτίζουν τις αντίπαλες δυνάμεις που συχνά συνυφαίνονται και εναρμονίζονται στην ανθρώπινη ζωή. Επίσης, με την αντίθεση ο συγγραφέας κάνει αισθητές τις ακραίες και δραματικές καταστάσεις που διέπουν την ανθρώπινη ύπαρξη. Η αντίθεση μπορεί να εκφράζεται είτε με δύο λέξεις ή δύο φράσεις είτε και με δύο μεγάλα τμήματα του λόγου (προτάσεις, περιόδους παραγράφους).

Ειρωνεία

Η ειρωνεία ως σχήμα λόγου είναι η συνειδητή χρήση μιας διφορούμενης γλώσσας από τον ομιλητή, όταν δηλαδή ο αφηγητής εννοεί κάτι διαφορετικό από αυτό που εκφράζουν οι λέξεις. Η έννοια της ειρωνείας χρησιμοποιείται συχνά με κάποια σημασιολογική κλιμάκωση: χαριεντισμός, αστεϊσμός, ειρωνεία, σαρκασμός, χλευασμός. Με τον όρο «ειρωνεία» μπορεί να εννοείται και η τραγική ειρωνεία, όταν ο ήρωας αγνοεί μια πραγματικότητα ή μια αλήθεια που γνωρίζουν οι αναγνώστες.

Στην πεζογραφία συναντάμε και την «ειρωνεία της τύχης», όταν η αιφνίδια μεταβολή μιας κατάστασης ανατρέπει την πορεία ενός ανθρώπου. Η ειρωνεία προσδίδει συχνά μια κωμική νότα στο λόγο, συνήθως όμως αποκαλύπτει την απογοήτευση και την αγανάκτηση ενός ανθρώπου για μια συγκεκριμένη πραγματικότητα.