Κ.Π ΚΑΒΑΦΗΣ

Καβάφης, «ο σπουδαιότερος ανατόμος της επιθυμίας»

Ο μεταφραστής του Καβάφη Ντάνιελ Μέντελσον μιλάει αύριο στη Στέγη για «την Ιστορία και την επιθυμία στην καβαφική ποίηση»

Ο Αμερικανός κλασικιστής Ντάνιελ Μέντελσον, ένας από τους πλέον διακεκριμένους σύγχρονους μεταφραστές της καβαφικής ποίησης, από τους σημαντικότερους μελετητές του Ευριπίδη και έγκριτος αρθρογράφος των «New Yorker» και «New York Review of Books», θα μιλήσει αύριο στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών για την πολιτική διάσταση του καβαφικού έργου και τις διαχρονικές ανθρώπινες έννοιες που πραγματεύεται καθιστώντας το μοντέρνο. 

 «Είμαι σίγουρος ότι η τρέχουσα ελληνική κρίση θα ενέπνεε τον Καβάφη», υποστηρίζει ο κορυφαίος Αμερικανός μεταφραστής του Συνομιλητής του θα είναι ο λέκτορας Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης Δημήτρης Παπανικολάου.
Ο Μέντελσον, που υποστηρίζει ότι ζούμε «μια καβαφική στιγμή στην Ιστορία μας», δεν διστάζει να δηλώσει στην «Ε» ότι η καβαφική ποίηση μπορεί να αλλάξει τη ζωή των ανθρώπων, «όπως κάθε σπουδαία ποίηση. Αλλαξε και τη δική μου!». 

Ο τρόπος που αντιλαμβάνεται ο Αλεξανδρινός την Ιστορία, εστιάζοντας στον «ανώνυμο άνθρωπο» και στις ιστορικές οντότητες που «η Ιστορία έχει ξεχάσει», τον επηρέασε σε μεγάλο βαθμό όταν συνέγραφε το «Χαμένοι. Αναζητώντας έξι από τα έξι εκατομμύρια» («Πόλις»), το συγκλονιστικό χρονικό της αναζήτησης του χαμένου ιστορικού παρελθόντος της οικογένειάς του, θυμάτων των ναζί, που εξελίχθηκε σε διεθνές best seller.
«Τείνουμε να σκεπτόμαστε την Ιστορία μόνον ως κάτι το "σπουδαίο". Ο Καβάφης πάντα μας υπενθυμίζει ότι η Ιστορία παρασύρει εξαφανίζοντας εκατομμύρια ανθρώπων που οι ιστορίες τους ποτέ δεν θα ακουστούν, όπως έκανε, μεταξύ άλλων, στο "31 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια" ή στον "Οροφέρνη" - ζωές που χάνονται εκτός και αν υπάρχει ασφαλώς ένας Καβάφης και γράψει γι' αυτές!», υποστηρίζει. 

Η σύγχρονη Ελλάδα της κρίσης δεν θα προκαλούσε μόνον αποστροφή στον ποιητή: «Είμαι σίγουρος ότι η τρέχουσα κρίση, αλλά και η Μεγάλη Ιδέα και οι επιπτώσεις της το 1920, θα τον ενέπνεαν», λέει με βεβαιότητα ο Μέντελσον. «Βεβαίως», διευκρινίζει ο κορυφαίος μεταφραστής του, «το να είσαι ο Καβάφης σημαίνει ότι δεν γράφεις για την κρίση αυτή καθ' εαυτήν. Θα αλίευε ιστορικά γεγονότα από την αρχαιότητα για να κάνει τη μεταφορά στη σημερινή κρίση. Ο Καβάφης απολάμβανε τις πλούσιες ειρωνείες που του παρείχει η σύγχρονή του πολιτική σκηνή, αλλά του άρεσε να την "ντύνει" με ιστορικά "ενδύματα". Το ίδιο θα έκανε και με τη σημερινή κρίση». 

«Εξάλλου, πολλά από τα καβαφικά ποιήματα αφορούν τη διεθνή πολιτική και τον τρόπο με τον οποίο αυτοκρατορίες και ιδεολογίες αναδύονται και καταρρέουν», προσθέτει ο 54χρονος καθηγητής του Bard College και μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών. Και μας υπενθυμίζει όσα ποιήματά του τοποθετούνται τη χρονική στιγμή που συνυπάρχει ο παγανισμός με τον αναδυόμενο χριστιανισμό: «Ο Καβάφης, ως μαθητής της ανθρώπινης φύσης (εν τέλει της ίδιας της Ιστορίας), απολαμβάνει να βλέπει τον τρόπο που η εξουσία αλλάζει χέρια. Το πρωταρχικό ηθικό μέλημά του είναι να εξετάσει τον τρόπο που οι άνθρωποι διαχειρίζονται αυτή την απώλεια. Ο Βασιλιάς Δημήτριος, για παράδειγμα, επιδεικνύει το θαυμασμό του για τους ανθρώπους που γνωρίζουν πότε τελειώνει η παρουσία τους στη σκηνή του κόσμου και αποσύρονται ήρεμα. Τα ποιήματά του για τον Ιωάννη Κατακουζηνό είναι γεμάτα θαυμασμό για την ικανότητα του αυτοκράτορα να συνδυάζει το ρεαλισμό με τον ιδεαλισμό. Από την άλλη, ο Καβάφης απεχθάνεται φιγούρες σαν τον Νέρωνα που δεν μπορούν να διακρίνουν τι βρίσκεται μπροστά απ' τα μάτια τους. Ασφαλώς όλα αυτά μπορούν να σχολιάσουν τη σύγχρονη πολιτική!». 

Ο Μέντελσον διαρκώς αναπαράγει ένα χαρακτηρισμό αναφερόμενος στον Αλεξανδρινό: «ποιητή-ιστορικό» τον αποκαλεί. «Η βαθιά έγνοια του για την Ιστορία διαπερνά όλα τα ποιήματά του, όχι μόνο τα ιστορικά, αλλά και τα ερωτικά», επισημαίνει. Κάτι που προϋποθέτει ο αναγνώστης του να γνωρίζει Ιστορία; «Οποιος αγνοεί την Ιστορία, διαβάζοντάς τον, το κάνει με κίνδυνο δικό του!». Είναι ο λόγος για το ότι στη μετάφρασή του προβάλλει και ένα πλήρες ιστορικό σχόλιο. «Πρέπει κάποιος να γνωρίζει την «πλοκή», ώστε να κατανοήσει τις συχνά ειρωνικές ή πικρές γραμμές που διαπερνούν τα ποιήματα». 

Ως μεταφραστής, εστίασε στην «αναπαραγωγή συγκεκριμένων τυπικών συστατικών του καβαφικού έργου»: στον ισχυρό ρυθμό του και ειδικά στην ομοιοκαταληξία του. «Ο Καβάφης έχει τη φήμη ενός πεζού ποιητή και ώς ένα βαθμό είναι έγκυρο - τα ποιήματά του είναι λιγότερο επιβαρημένα από το στόμφο της απαγγελίας και τα τεχνάσματα της ποίησης σύγχρονων ομοτέχνων του». «Πολλοί Εγγλέζοι μεταφραστές του», προσθέτει, «τον διαβάζουν ως μια μορφή πρόζας που αναπτύσσεται!». Εξ ου θεώρησε «κρίσιμο» να αναπαραγάγει την «αίσθηση της μετρικής του και το ρυθμό του». 

Η μετάφραση του Αμερικανού κλασικιστή θεωρείται ότι έκανε την τομή που είχε κάνει πριν από πολλές δεκαετίες η εμβληματική εργασία του Εντμουντ Κίλι. Ο ίδιος ο Μέντελσον, δυσανάλογα μετριόφρων σε σχέση με την απήχησή της, δεν συμφωνεί: «Η μετάφρασή μου έχει μεγάλη επιτυχία στις ΗΠΑ, κάτι θαυμάσιο όχι για εμένα, αλλά για τον ίδιο τον Καβάφη. Η δουλειά μου έφερε νέους αναγνώστες στο έργο του. Δεν μπορώ να ισχυριστώ όμως ότι ανέδειξε νέες οπτικές». 

«Δεν υπάρχει σπουδαιότερος ανατόμος της επιθυμίας από τον Καβάφη!», υποστηρίζει ο Μέντελσον, που η μονομερής ανάδειξη του γκέι Καβάφη (αν και ο ίδιος είναι δηλωμένος ανοικτά γκέι) τον κάνει να δυσανασχετεί: «Η ομοφυλοφιλία ήταν μέρος της ταυτότητάς του, όπως ήταν η ελληνικότητα, το ότι υπήρξε χριστιανός ορθόδοξος και διακρινόταν για το πάθος για την Ιστορία. Οφείλουμε να εστιάζουμε εξίσου σε όλες τις ιδιότητές του χωρίς να καταπιέζουμε κάποια. Το να επιχειρούμε να τον διαβάσουμε χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη μας το στοιχείο της ομοφυλοφιλίας θα ήταν, ωστόσο, πρωθύστερο. Θα ήταν σαν να προσπαθούσαμε να διαβάσουμε τον Ευριπίδη παραβλέποντας τους γυναικείους χαρακτήρες του. Ποιος διαβάζει με αυτό τον τρόπο; 
Ισως οι πολιτικοί. Οχι, πάντως, οι εραστές της ποίησης». 

Στην κορυφή των προκαταλήψεων που βαραίνουν το καβαφικό έργο τοποθετεί -αδιαφιλονίκητα- την «προνομιακή» θέση της «Ιθάκης»: «Το γνωστότερο από τα ποιήματά του, η "Ιθάκη", δεν είναι και το αντιπροσωπευτικότερό του! Ολοι μας αγαπάμε αυτό το ποίημα, αλλά, ειλικρινώς, είναι πολύ περισσότερο συναισθηματικό από ό,τι είναι οι περισσότεροι καβαφικοί στίχοι. Και πάντοτε "φωνάζω" στον κόσμο ότι υπάρχει και κάτι περισσότερο στον Καβάφη από την "Ιθάκη" του!».





ΠΗΓΗ
 Ιωάννα Κλεφτογιάννη, Εφημερίδα Ελευθεροτυπία